BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Təsəvvür edin, Abbasi dövrünün Bağdadından olan bir müsəlman tələbə eramızın X əsrindən zamanın sərhədlərini aşaraq müasir dövrə — Oksford və ya Sorbonna universitetlərinin auditoriyalarına səyahət edir. O, sakitcə mühazirə zalında əyləşərək tələbələrlə professorlar arasında gedən elmi mübadiləni izləyir. Bu mənzərə ona yad gəlməz – əksinə, tanış və doğma görünər.
Çünki o, bənzər akademik mühiti artıq Bağdaddakı məktəbində yaşamışdı. Elmi müzakirə halqaları, qrup dərsləri, debatlar, ardıcıl və sistemli tədris, ciddi elmi məclislər və mərhələli şəkildə icazə verilən tələbələr – bütün bunlar ona çox da qəribə gəlməzdi. Beləliklə, müasir universitet modeli onun üçün tamamilə yeni deyil, tanış bir sistem kimi görünərdi.
Qərb universitetləri yalnız Avropaya mı məxsusdur?
Bugünkü dünyada elm sahəsində liderlik edən Harvard, Oksford, Kembric kimi universitetlər ilk baxışda sırf Avropa sivilizasiyasının məhsulu təsiri bağışlaya bilər. Lakin amerikalı tədqiqatçı George Makdisi bu yanaşmanı şübhə altına alır. Onun “Kolleclərin doğuluşu: İslam və Qərbdə elm institutları” (2013) adlı məşhur əsərində göstərilir ki, müasir universitet ideyasının kökləri əslində İslam sivilizasiyasının zəngin təhsil irsi ilə sıx bağlıdır.
Makdisi, elmi dəqiqlik və tənqidi təfəkkür əsasında formalaşdırdığı tezisdə vurğulayır ki, İslam təhsil sistemi — xüsusilə məktəblər, icazə (ijazə) sistemi, elmi debatlar və metodologiya — sonradan Avropa kollecləri və universitetlərinin formalaşmasında ilhamverici model rolunu oynamışdır. İslamın təsiri yalnız təşkilati strukturlarla məhdudlaşmayıb, eyni zamanda düşüncə sistemi və elmi yanaşmalar baxımından da Qərb intellektinə mühüm töhfə vermişdir.
İslam məktəbi: Akademik institutun doğuluşu
Hicri IV–V əsrlərdən (miladi X–XI əsrlər) etibarən İslam dünyasında “məktəb” adlanan yeni bir təhsil institutu meydana çıxdı. Bu məktəblər əvvəlki məscid dərnəklərindən fərqli olaraq, daha mütəşəkkil və sistemli akademik struktura malik idi. Məqsəd yalnız fərdi təlim-tərbiyə deyil, həm də elmin təşkili, ictimai yayılması və peşəkar elmi mühitin yaradılması idi.
Bu məktəblərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi idi:
- İdarə və tədris strukturu – Məktəbin başında həm elmi, həm də inzibati məsuliyyət daşıyan bir şeyx dayanırdı. Onun ətrafında müxtəlif alimlərdən ibarət müəllim heyəti və pilləli şəkildə təhsil alan tələbələr vardı. Bu struktur akademik iyerarxiyanı təmin edirdi.
- Vəqf əsaslı maliyyələşmə – Məktəblərin fəaliyyəti sultanlar, alimlər və varlı şəxslər tərəfindən ayrılmış vəqflər vasitəsilə təmin olunurdu. Bu vəsait müəllimlərin əməkhaqqı, tələbələrin yeməyi, kitabların alınması və binaların saxlanması üçün istifadə edilirdi.
- Qanunauyğun tədris proqramı – Əsasən şəriət elmləri və ərəb dili ilə başlayan proqram zamanla məntiq, fəlsəfə, tibb və riyaziyyat kimi rasional elmləri də əhatə edirdi. Tədris planı coğrafi mövqe və intellektual istiqamətə uyğun olaraq dəyişə bilirdi.
Bu modelin zirvə nümunəsi, 1067-ci ildə səltənətin baş vəziri Nizamülmülk tərəfindən Bağdadda təsis edilən Nizami məktəbi oldu. Bu məktəb ilk dəfə olaraq inzibati, maliyyə və akademik strukturları ilə bütöv bir model təqdim etdi. İmam Qəzali kimi böyük düşüncə sahibləri bu məktəbdə dərs demişdi.
Beləliklə, İslam məktəbləri təhsili fərdi səylərdən çıxarıb institutlaşdırdı, ictimai və davamlı bir prosesə çevirdi. Tələbələr burada yaşayır, dərəcə alır və mərhələli şəkildə alim statusuna yüksəlirdilər. Bu model Avropadakı təhsilin formalaşmasından əsrlər əvvəl təşəkkül tapmış və institutlaşmış təhsilin əsasını qoymuşdur.
Makdisi bu modeli müasir universitetlərlə eyniləşdirmir, lakin qeyd edir ki, müasir universitetlərdə gördüyümüz bir çox əsas elementlər – inzibati struktur, müəllim heyəti, vəqf maliyyələşməsi və rəsmi tədris proqramı – ilk dəfə İslam mədəniyyətində ortaya çıxmışdı.
İslam təhsil sisteminin əsas sütunlarından biri olan “icazə” (ijazə) anlayışı, bu günkü akademik diplom və lisenziyaların əcdadı hesab olunur. İcazə, sadəcə yazılı bir sənəd deyildi – bu sənəd şeyxlə tələbə arasında qurulmuş dərin elmi və mənəvi münasibətin, bilik və səlahiyyətin simvolu idi.
İcazə almaq üçün tələbə öz müəllimindən elmi bilikləri birbaşa və şəxsən öyrənməli, onları əzbərləməli, dərindən qavramalı və şifahi şəkildə imtahan verməli idi. Bu prosesi uğurla başa vuran tələbəyə müəllimi tərəfindən müəyyən bir kitabı və ya elmi sahəni başqalarına öyrətmək hüququ – yəni icazə verilirdi. Bu, həm elmi tanınma, həm də müəllimlik səlahiyyəti anlamına gəlirdi.
George Makdisi qeyd edir ki, bu sistem sonradan Avropa universitetlərində “Licentia docendi” — yəni dərs demək üçün verilən rəsmi icazə formasında tətbiq olunmağa başladı. Orta əsr Avropa universitetlərində də professorlar öz tələbələrinə dərs vermək səlahiyyəti verirdilər. Bu sistem formaca da, məzmunca da İslam dünyasındakı icazə institutuna çox bənzəyirdi.
Beləliklə, İslam elmi ənənəsindəki icazə modeli, Avropa universitetlərinin müəllim-tələbə münasibətlərində hüquqi və akademik əsaslardan birinə çevrildi. Bu, İslam dünyasının təhsildə nəinki təşkilati, həm də hüquqi və etik çərçivələr baxımından qabaqcıl nümunə yaratdığını göstərir.
Debat və təhsil metodu: Düşünən ağlın təməli
İslam təhsil sistemi yalnız bilik ötürməkdən ibarət deyildi – burada əsas məqsəd şagirdin düşüncə qabiliyyətini formalaşdırmaq, sual vermək, araşdırmaq və arqumentlərlə fikrini əsaslandırmaq bacarığını inkişaf etdirmək idi. Xüsusilə fiqh (İslam hüququ) və üsul (metodologiya) sahələrində debat və elmi müzakirə dərslərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.
Tələbələrdən yalnız məlumatı əzbərləmək deyil, eyni zamanda bu biliklərə tənqidi yanaşmaq, fərqli fikirlərlə mübahisə aparmaq və məntiqi dəlillərlə öz mövqelərini müdafiə etmək tələb olunurdu. Bu müzakirələr canlı elmi həyatın göstəricisi idi və alimlər arasında intellektual dinamikanı artırırdı.
George Makdisi qeyd edir ki, bu debat mədəniyyəti sonradan Avropada “Scholastic Method” – yəni “məktəb metodu” adı ilə qəbul olunmuşdur. Bu metod əsasən fəlsəfə və ilahiyyat tədrisində tətbiq edilirdi və sual-cavab, fərziyyələrin irəli sürülməsi, təkzib və nəticə çıxarma mərhələlərindən ibarət idi. Bu tədris üsulu İslam elmi mühitində əsrlərlə əvvəl formalaşmış intellektual mübahisə və analitik düşüncə ənənəsinə çox bənzəyirdi.
Beləliklə, İslam dünyasında elmi debatlar yalnız bilik yox, həm də metodoloji düşüncənin inkişafı üçün əsas vasitə olmuşdur. Avropada bu metodun qəbul olunması, İslam sivilizasiyasının düşüncə mədəniyyətinə verdiyi töhfələrin açıq göstəricisidir.
Vəqf və təhsil: Elmin müstəqilliyinin maliyyə dayağı
İslam təhsil sisteminin ən mühüm və fərqləndirici cəhətlərindən biri onun maliyyələşmə modelidir. Bu sistem nə dövlət idarəçiliyinə, nə də dini-kilsə strukturlarına bağlı deyildi. Əksinə, tamamilə vəqflər üzərində qurulmuşdu – yəni könüllü ianələr və xeyriyyə fondu əsasında fəaliyyət göstərirdi.
Bağdad, Dəməşq, Qahirə kimi elmi mərkəzlərdə fəaliyyət göstərən Nizami məktəbləri və digər nüfuzlu institutlar sultanların, alimlərin və varlı şəxslərin təsis etdiyi vəqflər hesabına maliyyələşirdi. Bu vəsaitlər:
- müəllimlərin maaşları,
- tələbələrin gündəlik ehtiyacları (yatacaq, yemək),
- binaların saxlanması,
- kitabxanaların təminatı və yeni əsərlərin alınması
kimi məqsədlərlə istifadə olunurdu.
Bu müstəqil maliyyələşmə sistemi, məktəblərin siyasi təsirlərdən uzaq və davamlı elmi fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradırdı. Vəqflər, təhsil müəssisələrinə sabitlik və davamlılıq bəxş edən mühüm dayaq rolunu oynayırdı.
George Makdisi bu modeli Avropada sonralar ortaya çıxan “endowment” sistemləri ilə müqayisə edir. Oksford, Sorbonna və digər aparıcı Avropa universitetləri zamanla müstəqil vəqf fondları quraraq bu İslam modelindən bəhrələndilər. Məhz bu sayədə onlar da siyasi və dini təsirlərdən nisbətən müstəqil şəkildə elmi fəaliyyətlərini davam etdirə bildilər.
Beləliklə, İslam sivilizasiyası yalnız elmi metod və təhsil strukturu ilə deyil, həm də maliyyə modelilə Qərb universitetlərinə nümunə olmuşdur. Bu model elmin müstəqilliyinin qorunması və təhsil sisteminin uzunömürlü olması baxımından mühüm rol oynamışdır.
Elmin ötürülməsi: Əndəlus və Siciliyadan Avropaya
İslam sivilizasiyasının Qərb üzərindəki təsiri yalnız institutlar səviyyəsində deyil, elmin məzmunu və bilik bazası baxımından da olduqca dərin idi. Əndəlus (bugünkü İspaniya) və Siciliya bu təsirin başlıca ötürülmə məntəqələri rolunu oynadı. Bu ərazilərdə fəaliyyət göstərən tərcümə mərkəzləri vasitəsilə İslam alimlərinin əsərləri Latın Qərbinə daxil oldu və Avropa elminin inkişafına birbaşa təsir göstərdi.
İbn Sina (Avicenna), İbn Rüşd (Averroes), Qəzzali, Ər-Razi və digər böyük İslam alimlərinin əsərləri Avropa universitetlərinin tədris proqramlarına daxil edildi. Bu əsərlər, xüsusilə tibb və fəlsəfə sahəsində, Qərbdə əsrlərlə fundamental dərslik kimi istifadə olunurdu.
Məsələn, İbn Sina’nın “Əl-Qanun fi’t-Tibb” əsəri XVII əsrə qədər Avropada tibb elminin əsas tədris kitabı olaraq qaldı. İbn Rüşdün Aristotelə yazdığı şərhlər isə Avropalı xristian teoloqlarına və filosoflara dərin təsir göstərdi – o qədər ki, bəzi Avropa düşünürləri onun məntiqi metodlarını təqlid edirdilər.
Bu nümunələr bir daha göstərir ki, İslam dünyası yalnız klassik antik dövrün elmini qoruyub saxlamayıb, həm də bu bilikləri inkişaf etdirərək Qərbə ötürüb. Tibb, fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya və digər sahələrdə İslam alimlərinin əldə etdiyi nəticələr Avropanın intellektual və elmi renessansının əsas təməlini təşkil etmişdir.
Beləliklə, İslam sivilizasiyası təkcə formaca deyil, həm də məzmun və məntiq baxımından Qərb elminə dərin qida mənbəyi olmuşdur.
Kollec və universitet: Avropa modelinin İslam mənşəli nüvəsi
XII əsrin sonlarına doğru Avropada — xüsusilə Bolonya, Paris və Oksford kimi şəhərlərdə — ilk universitetlər formalaşmağa başladı. Lakin George Makdisi bu universitetlərin sıfırdan və unikal Avropa kontekstində yaranmadığını vurğulayır. Əksinə, onlar daha əvvəl İslam dünyasında təşəkkül tapmış məktəb modelindən geniş şəkildə bəhrələnmişdilər.
Bu erkən Avropa universitetlərində aşağıdakı əsas xüsusiyyətlər müşahidə olunurdu:
- Vəqf əsaslı maliyyə modeli – təhsil müəssisələri xüsusi fondlar və ianələr hesabına fəaliyyət göstərirdi.
- Elmi idarəçilik və ixtisaslaşma – müəllimlər və fakültələr üzrə bölünmə, akademik kürsülər (chairs) sistemi mövcud idi.
- Müəllim-tələbə münasibətləri – fərdi elmi əlaqə və şifahi imtahanlarla müşayiət olunan təhsil forması tətbiq edilirdi.
- Mühazirə və debat əsaslı tədris metodları – şagirdlərdən passiv dinləyici olmaq deyil, fəal elmi iştirakçı olmaları tələb olunurdu.
- “Licentia docendi” – dərs demə icazəsi – müəllimlik səlahiyyəti rəsmi şəkildə verilirdi.
- Tələbə yataqxanaları və universitet kampus həyatı – tələbələr üçün yaşayış və öyrənmə imkanları bir araya gətirilmişdi.
Bütün bu xüsusiyyətlər, əslində, İslam təhsil sistemində artıq əsrlər öncə formalaşmışdı. Avropa bu təhsil modelini xristian hüquqi və dini kontekstdə yenidən işləyərək tətbiq etsə də, struktur baxımından ilham mənbəyi aydın şəkildə İslam mədəniyyətinə dayanır.
Makdisi bu paralelləri ortaya qoymaqla göstərir ki, Avropa universitetləri öz inkişaf yolunda İslam məktəblərinin təcrübə və nailiyyətlərinə borcludur. Bu təsir nə yalnız texniki səviyyədə, nə də ötəri şəkildə olmuşdur – tam əksinə, Avropa təhsil institutlarının əsas dayaqları məhz bu model üzərində qurulmuşdur.
Bilik – Sərhəd tanımayan bir körpü
George Makdisinin irəli sürdüyü tezis təkcə tarixə dair elmi araşdırma deyil – bu, həm də düşüncə və təhsil tarixinin yenidən və daha ədalətli şəkildə yazılmasına çağırışdır. O, sübut edir ki:
- İslam sivilizasiyası antik dövrün elmini sadəcə qorumayıb, onu sistemləşdirib və yeni metodlarla zənginləşdirib.
- Yalnız institutlar deyil, təfəkkür tərzi və elmi yanaşma da İslam mədəniyyətinin Avropaya ötürdüyü dəyərli mirasın bir hissəsidir.
- Avropa universitetləri boşluqdan yaranmayıb – onlar İslam dünyasında əsrlər boyu inkişaf etmiş təhsil sisteminin ideya və strukturlarından bəhrələnərək formalaşıb.
Bu mənada, əvvəldə təsəvvür etdiyimiz Abbasi tələbəsi sadəcə tarixdən gələn bir ziyarətçi deyil – o, bilik və mədəniyyətin sərhəd tanımayan təbiətinin canlı simvoludur. Onun yaşadığı mühitlə bu günkü Oksford və Sorbonna auditoriyalarında hökm sürən intellektual ab-hava arasında təəccüblü dərəcədə bənzərlik var.
Müasir Qərb universitetlərinin uğurları yalnız Avropa düşüncəsinin nailiyyəti deyil – bu, bəşəriyyətin ortaq elmi və mədəni irsinin nəticəsidir. Bu irsdə isə İslam sivilizasiyasının yeri danılmaz və əvəzsizdir.
Əslində, bu gün biz Qərb təhsil sistemindən faydalanarkən, öz tarixi köklərimizlə yenidən qarşılaşırıq. Bu qarşılaşma bizə həm keçmişi daha dərindən anlamağa, həm də gələcəyin qurulmasında daha fəal rol almağa imkan verir.
İslam məktəbləri və təhsil sistemi tarixdə sadəcə bir səhifə olaraq qalmayıb – o, bəşəriyyətin elmi və mədəni yaddaşında canlı, davamlı və nüfuzlu bir xətt kimi qalmaqdadır.
