BAKI, AzerVoice
FATİMİLƏR — 909–1171-ci illər arasında Şimali Afrikada, Misirdə və Suriyada hökm sürmüş şiə dövləti idi. Fatimilərin adı Həzrət Mühəmmədin qızı xanım Fatimənin adından gəlir. Özlərini Həzrət Əlinin və Fatimənin soyundan hesab edirdilər. Bu iddia tarix boyu bir çox alim arasında mübahisəyə səbəb olub.
Fatimi dövləti İsmaililik hərəkatına əsaslanırdı. Bu hərəkat, altıncı imam Cəfər əs-Sadiqin dövründə İsmailin imam olaraq seçilməsi ətrafında yaranan mübahisələrdən doğdu. İsmaililər Cəfər əs-Sadiqin böyük oğlu İsmaili imam kimi qəbul etdilər. İsmailin erkən ölümü səbəbilə bəziləri onun ölmədiyini, gizlənərək sonradan Mehdiliklə qayıdacağını düşünürdü.
Fatimi xilafəti 909-cu ildə Ubeydullah əl-Mehdi tərəfindən İfrikiyyədə (indiki Tunis ərazisi) quruldu. Onu bu bölgəyə göndərən dailər bölgədə yaşayan bərbərlərlə ittifaq quraraq Ağləbi hakimiyyətini devirmişdilər.
Fatimi dövlətinin ilkin illərində Misiri ələ keçirmək üçün bir neçə cəhd baş tutmadı. Lakin Muiz Lidinillahın hakimiyyəti dövründə 969-cu ildə Misir zəbt olundu və Qahirə şəhəri yeni paytaxta çevrildi. Bu hadisə təkcə siyasi yox, həm də dini və ictimai inqilab hesab olunur. Fatimilərlə Abbasilər arasında nüfuz uğrunda gedən mübarizə məhz bu dövrdə daha da gücləndi.
Fatimilərin Hicaz (Məkkə və Mədinə) üzərində nəzarət cəhdləri, onların ümumi İslam dünyasına təsirini artırmaq məqsədi daşıyırdı. Onlar Şam (Dəməşq), Hələb, Yəmən, Siciliya və hətta Hindistanın bəzi bölgələrinə də təsir göstərmişdilər. Lakin ümumi olaraq İslam dünyasına tam hökm edə bilmədilər.
Fatimilərin son dövrlərində dövlət daxilində böhranlar, daxili çəkişmələr və vəzir hakimiyyətinin artması ilə zəifləməyə başladı. Sonda 1171-ci ildə Səlahəddin Əyyubi tərəfindən Fatimi dövləti dağıdıldı və Sünni Əyyubilər dövləti quruldu.
Fatimilərdə imam – eyni zamanda xəlifə – Allahın yer üzərindəki nümayəndəsi sayılırdı. Bu imamlıq varislik yolu ilə atadan oğula ötürülürdü. Mərkəzi idarə imamın əlində cəmləşirdi və üç əsas sahəyə bölünürdü: idarə, hüquq və dəvət (təbliğat).
Fatimi dövlətində vəzirlik zamanla artan gücə sahib oldu. Əvvəlcə imamın köməkçisi olan vəzirlər Bədr əl-Cəmali və onun ardıcılları dövründə faktiki hakimiyyətə sahib oldular. Vəzir həm hərbi komandan, həm də ali vəkillik və dini rəhbərlik funksiyalarını özündə birləşdirirdi.
Fatimilərin hərbi təşkilatı müxtəlif etnik qruplardan ibarət idi. Orduda bərbərlər, türklə, ərəblər və digər qruplar yer alırdı.
\Hüquqi sahədə Fatimilərin ilk qazi ailəsi – Numanilər – uzun müddət vəzifədə olmuşdu. İmamın dini fətvalarını həyata keçirən bu qazilər həm də məhkəmə işlərinə baxırdılar.
Fatimilər dövründə elm və mədəniyyət sahəsində mühüm addımlar atıldı. Əl-Əzhər məscidi və universiteti elə bu dövrdə qurulmuş, burada hüquq, fəlsəfə, astronomiya, ədəbiyyat və digər elmlər tədris olunurdu. Xüsusilə Həkim Biamrillah dövründə "Darülilm" (Elm evi) qurularaq açıq kitabxana və tədris mərkəzinə çevrildi.
Fatimi sarayında zəngin kitabxanalar mövcud idi. Bəzi tarixçilər bu kitabxanaları dövrünün "dünya möcüzəsi" adlandırır.
Fatimilərin dövründə Misirdə çoxsaylı etnik və dini qruplar – bərbərlər, türklər ərəblər, qıptilər, müsəlmanlar, xristianlar və yəhudilər – bir arada yaşayırdılar. Bu, ölkənin sosial və dini müxtəlifliyini əks etdirirdi.
Ticarət Fatimilər dövründə çiçəklənmişdi. Fustat və İsgəndəriyyə şəhərləri beynəlxalq ticarətin əsas mərkəzləri idi. Qırmızı dəniz və Aralıq dənizi vasitəsilə müxtəlif bölgələrlə ticarət əlaqələri qurulmuşdu. Dövlət, gəlirlərini əsasən torpaq vergiləri (xəraç), müəssisələrdən yığılan gəlirlər və qeyri-müsəlmanlardan alınan cizyə ilə təmin edirdi.
Fatimi dövləti İslam tarixində ilk və yeganə İsmaili şiə xilafəti olaraq tanınır. Onların elmi, siyasi və mədəni mirası xüsusilə Misir və Şimali Afrikada dərin iz buraxmışdır.
