BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Əkinçilik müsəlmanlar üçün həm ticarətdə, həm də İslam dünyasının iqtisadi və mədəni inkişafında əsas faktorlardan biri olmuşdur. Ərəb torpaqlarının qupquru olduğu və xalqlarının da əkinçilik haqqında çox az məlumata sahib olduqları fikirləri həqiqəti əks etdirmir. Qərb dünyasına uzun müddət bu barədə yanlış məlumatlar təqdim edilmişdir. Andrey M. Vatson “Agricultural Innovation in the Early Islamic World” (Erkən İslam dünyasında kənd təsərrüfatı innovasiyası) adlı əsərində həqiqəti ortaya qoyur: müsəlmanlar kənd təsərrüfatı sahəsində yalnız nəzəri biliklərə malik deyildilər, həmçinin mövcud aqrar sənayeni inkişaf etdirmiş və alfalfa kimi yeni məhsulların yayılmasında xüsusi rol oynamışdılar. Vatson bunun səbəblərini sadalayır: müsəlmanlar “yeniliklərə açıq” idilər və “bir şeyi öyrənmə və yayma qabiliyyətinə” malik idilər.
Əkinçiliyin məhsuldarlığını artıran və iqtisadiyyatı inkişaf etdirən çoxsaylı faydalı dəyişikliklər həyata keçirildi: yüksək gəlir gətirən yeni məhsulların kəşfi, torpağın daha məhsuldar istifadəsi, mövcud məhsulların yeni növlərinin istehsalı, suvarma sistemlərinin inkişafı və s. Ən çox inkişaf etdirilən sahələr meyvə, tərəvəz, düyü, taxıl, şəkər qamışı, xurma və pambıq istehsalı olmuşdur.
Yetişdirilən meyvələr arasında portağal, limon, cökə, banan, qarpız və manqo da yer alırdı. Sitrus meyvələri Burmada yetişdirilməyə başlanmış, daha sonra Çin, Hindistan və Malaziyada yayılmışdı. Banan və manqo Hindistandan, qarpız isə Şərqi Ekvatorial Afrikadan yayılmışdı. Bəzi sitrus meyvələri yalnız Şərqi Aralıq dənizi bölgəsinə qədər gedib çatmışdı. Müsəlmanlar bu meyvələri başqa ölkələrə, məsələn, İspaniyanın şərqinə qədər aparmışdılar. Portağalın Amerika qitəsində yetişdirilməsi müsəlman İspaniyası sayəsində olmuşdur. Banan İslamdan əvvəl Misir və Aralıq dənizi bölgəsində tanınırdı. Müsəlmanlar bu meyvəni Qərbə - Şimali Afrika və İspaniya vasitəsilə tanıtmışlar.
Qarpız Şərqdə İslamdan əvvəl də tanınırdı. Qarpız becərilməsi Şərqi Afrikadan Misirə və müqəddəs torpaqlara yayılmış, oradan Hindistana çataraq indiki iri və şirin formasına qovuşmuşdur. Müsəlmanlar bu növü yetişdirir, qurudulmuş qarpız və toxumlarını isə dərman vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Daha sonralar isə təzə meyvə toxumları kimi istifadə olunmağa başlanmış, Misir, Məğrib və digər müsəlman bölgələrində geniş yayılmışdır.
Manqo daha az bölgədə becərilirdi. Hindistandan Fars körfəzi vasitəsilə Omana, oradan Cənubi İraqa və daha sonra Şərqi Afrikaya yayılmışdır.
Müsəlmanlar ispanaq, badımcan və ənginar kimi bitkiləri də əkib-becərirdilər. İspanaq Hindistanın şimal-qərbində qida kimi istifadə edilərkən, Çində də becərilirdi. Qərbə isə onu müsəlmanlar gətirmişdi. Badımcan əsasən Çin və İranda İslamdan əvvəlki dövrdə tanınırdı. Müsəlmanlar onu İrandan Misirə, oradan da Şimali Afrikaya və İspaniyaya aparmışdılar. Ənginar isə Şimali Afrikadan şərqə və İspaniyaya müsəlmanlar vasitəsilə yayılmışdır.
Əkinçilik məhsullarının yayılması və regional təsiri
Müsəlmanlar qida məhsullarının daha geniş ərazilərdə yayılmasına töhfə vermişdilər. Yaxın Şərq üçün (və çox sonralar bütün dünya üçün) mühüm taxıl məhsulu olan – bərk buğda – kuskus, sendviç çörəyi, spagetti və digər makaron məhsullarının hazırlanmasında istifadə olunurdu. Tarixi mənbələr buğdanı ərəb dünyası ilə əlaqələndirir və müsəlmanların onu Orta Asiya, Efiopiya, Məğrib və İspaniyaya apardıqlarını qeyd edir. Buğdanın müxtəlif bölgələrdə yeni növləri yaranmışdır.
Spagetti və digər makaron növlərinin İtaliyaya müsəlmanlar tərəfindən gətirildiyinə dair güclü dəlillər mövcuddur. Vatson qeyd edir ki, XIV əsrə aid bir italyan yemək kitabında bütün makaron növləri “tria” adlandırılır. Eyni əsrə aid Kataloniya mənbələrində isə əriştə “eletria” kimi tanınır. Hər iki sözün ərəb dilindəki “ıtriya” sözündən törədiyi bildirilir. Vatson vurğulayır ki, “ıtriya”nın Yaxın Şərq dillərində uzun tarixi mövcuddur.
Əkinçilikdə əhəmiyyətli yer tutan başqa bir məhsul isə darı – “sorqo” və ya “süpürgə darısı” adlanan bitkidir. Sorqo quraq və qeyri-münbit torpaqlarda yetişdiyinə görə digər taxıl növlərinə nisbətən daha əlverişli idi. Onun saplaqları və toxumları iri heyvanlar və ev quşları üçün yem kimi istifadə edilirdi. Bəzi növləri isə dam örtüyü, səbət, fırça və süpürgə istehsalı üçün yararlı idi. Sorqonun əsas vətəni Şərqi Afrika hesab olunur və bu məhsul müsəlmanlar vasitəsilə dünyaya yayılmışdır. Onlar Hindistanda sorqonun yeni növünü yetişdirmiş, daha sonra isə onu geri Şərqi Afrikaya aparmışdılar.
Digər tərəfdən, düyü (ingiliscə “rice”, ərəbcə “ruzz”) bol sulu ərazilərdə becərilirdi. İslamdan əvvəlki dövrdə şərqi Aralıq dənizi bölgəsinə Çin və Hindistandan gəlmiş, lakin geniş yayılmamışdı. İslamın gəlişi ilə isə düyü Dəclə və Fərat ətrafındakı ərazilərdə becərilməyə başlanmış və müsəlmanların əsas qidalarından birinə çevrilmişdi. Filoloji dəlillər göstərir ki, müsəlmanlar düyünü Afrikaya və Hindistandan okean vasitəsilə Şərqi Afrikaya da aparmışdılar.
Meyvəçilik, şəkər və pambıq sənayesi
Hindistan qozu və xurma kimi meyvələr də Qərbdə müsəlmanlar vasitəsilə tanıdılmışdır. Hindistan qozu Hindistandan gətirilsə də, xurma İslamdan xeyli əvvəl səhra bölgələrinin əsas qidalarından biri olmuşdur. Müsəlmanlar yüzə yaxın növünün inkişaf etdirilməsi ilə xurma becərilməsinə xüsusi töhfə vermişdilər. Orta Şərq və Şimali Afrika hələ də xurma istehsalı ilə tanınır. Qərbdə yetişdirilən ən keyfiyyətli xurmalardan biri olan Cənubi Kaliforniya xurması da ərəb ölkələrindən gətirilmişdir.
Qərbə müsəlmanlar tərəfindən tanıdılan əkinçilik məhsullarından biri də şəkərdir. İngilis dilində “sugar” kimi tanınan bu söz ərəbcə “sükkar”dan gəlir. İslam yayılmadan əvvəl şəkərin istifadə sahəsi Şərqi Asiya ilə məhdudlaşırdı. Müsəlmanlar şəkərlə tanış olduqdan sonra onun istifadəsi və becərilməsi sürətlə artdı. Lakin şəkər əsasən yalnız müsəlman ölkələrində – o cümlədən İspaniya və Siciliyada yetişdirilirdi. Maraqlıdır ki, müsəlmanların bu ölkələrdən çıxarılmasından qısa müddət sonra həmin ərazilərdə şəkər istehsalı da dayanmışdı.
Pambığın yayılması və mənşəyi isə daha mürəkkəb tarixə sahibdir. Pambıq sözünün özü ərəb dilindən gəlsə də, onun ilk dəfə harada becərildiyi dəqiq bilinmir. Botanika alimləri pambığın həm Cənubi Afrikanın yuxarı Nil vadisində, həm də Hind vadisində (bugünkü Pakistan ərazisi) yabanı halda yetişdirildiyini bildirirlər. Arxeoloji məlumatlara görə, pambıq ilk dəfə b.e.ə. 2000-ci illərdə Mohencodaro sivilizasiyasında becərilmişdir.
Pambıq məhsulları Xristianlığın ilk dövrlərindən başlayaraq beynəlxalq ticarətin əsas hissəsinə çevrilmiş, daha sonralar Misir, Çin, Hindistan və Malaziyada geniş yayılmışdır. Sərin iqlimlərdə daha tez yetişən növləri də inkişaf etdirilmişdir. İslam dünyasında isə pambıq həm əsas toxuma, həm də sənaye məhsulu kimi geniş yayılmış və demək olar ki, hər müsəlman ölkəsində becərilmişdir.
Pambıq İslam İspaniyasından Fransa, Almaniya, İtaliya və İngiltərəyə yayılmış və ticarət məhsuluna çevrilmişdir. Bağdadda pambıq ticarəti üçün xüsusi tərsanələr qurulmuşdu. İbn Mübərrid on növ pambıq parçasından – kətan, kilim, xalça, çadır bezi, çuval və xaral növlərindən bəhs edir. Keyfiyyətli pambıq yüksək tələbatla qarşılaşırdı və Misirdə pambıq sənayesi aqrar istehsalın sənaye iqtisadiyyatına çevrilməsinə səbəb olmuşdu. Daha sonralar Osmanlı türkləri Qəzzada “qəzzə” adlı müxtəlif pambıq parçaları istehsal etmişdilər.
Əndəlüsdə ticarət və İslam mədəniyyətinin yayılması
Müsəlmanlar əkinçilik məhsulları və aqrar metodları İspaniyaya da aparmışdılar. Xüsusilə meyvəçilik sürətlə əsas ticarət sahələrindən birinə çevrilmişdi. Yerli tələbatı artıqlaması ilə ödəyən bu sahə Məkkə, İskəndəriyyə, Şam, Bağdad, Orta Asiya, İstanbul və Hindistan kimi həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlman bölgələrə məhsul ixrac edirdi. Bu geniş ticarət şəbəkəsi Əndəlüsdə müsəlman və qeyri-müsəlman əhali arasında iqtisadi yüksəlişə səbəb olmuşdu.
Bu aqrar inkişaf Əndəlüs İslam dövlətinin şərəf mənbəyi sayılır və ərəblərin bu bölgəyə ən böyük hədiyyəsi kimi dəyərləndirilir.
Əslində, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox aqrar məhsullar Asiya
və Afrikada İslamdan əsrlər əvvəl də mövcud idi. Lakin İslamın
gəlişi bu məhsulların müxtəlifliyi və coğrafi yayılmasında inqilabi
dəyişikliklər yaratdı.
Müsəlmanlar bu məhsulları dünyanın müxtəlif bölgələrinə niyə və
necə apardılar?
Cavab sadədir: İslam dini dinamik, səmimi, pozitiv, nikbin və insan mərkəzli bir inanc sistemidir. O, fərdi, ictimai və qlobal inkişaf üçün yeni yollar açmışdır. Müsəlmanlar insanlara yardım etməklə dünyanı dəyişə biləcəklərinə dərin şəkildə inanırdılar.
İslam mədəniyyəti öz strukturu baxımından digər qədim sivilizasiyalarla müqayisə oluna bilər. Mesopotamiya, Misir, Hindistan və Çin sivilizasiyaları əsrlər boyu inkişaflarını öz içlərində davam etdirmişdilər. Qısa müddətli qızıl dövr yaşamış Yunanıstan isə Peloponnes müharibəsi nəticəsində daxili parçalanmaya uğrayaraq mədəni irsini geniş şəkildə yaya bilməmişdi. İslam mədəniyyəti bu boşluğu dolduraraq yunan irsinin daşıyıcısı və tətbiqedicisi olmuşdu.
Roma isə Yunan mədəniyyətinin davamçısı olmaqla yanaşı, onu hərbi güclə dəstəkləmişdi. Roma mədəniyyətini təsəvvür edərkən ağla gələn sərkərdə obrazı – metal dəbilqə, zireh, qalxan və ağır qılınc – onların gücə əsaslanan strukturlarını simvolizə edir. Roma şəhərləri və imperiyanın ucqar bölgələri hərbi qüvvələrin dəstəyi ilə yaşaya bilirdi. Bu səbəbdən Roma çökdükdən sonra ətraf bölgələrdəki çox sayda insan çarəsiz qalmışdı.
İslam dünyasında isə vəziyyət fərqli idi. Əyalətlər mədəni mərkəzlərə çevrilmiş, mədəniyyət yalnız mərkəzlərdə deyil, ucqar bölgələrdə də inkişaf etmişdi.
Orta əsr Avropasında İslamın təsiri və texnologiya axtarışları
Romanın süqutu Avropanın bir çox bölgəsində iqtisadi və sosial böhran yaratmışdı. Əbu-Luqod qeyd edir ki, insanlar o qədər sərt nəzarət altında yaşamışdılar ki, azad olduqdan sonra belə həyatlarını necə davam etdirəcəklərini bilmirdilər. Bu mərhələdə kilsə də onlara yardım edə bilməmişdi.
Müsəlmanlar Avropadan çəkildikdən sonra, xüsusilə əkinçilik sahəsində durğunluq dövrü başlamışdı. Vatson qeyd edir ki, xristianların “ustalıq, təşəbbüskarlıq, yeniliyə açıq müəssisə və səmərəli təşkilatçılığa” ehtiyacı var idi. Bu fikri konkret bir nümunə ilə dəstəkləyir: Siciliya kralı II Frederik, Sur şəhərinə şəkər istehsalını öyrənmək üçün mütəxəssislər göndərmişdi. Habelə, Araqonlu II Ceyms şəkər və pambığı fəth etdiyi torpaqlara yenidən tanıtmaq üçün Siciliyaya qayıtmış, lakin uğursuz olmuşdur.
Müsəlmanların aqrar sənayeyə verdikləri töhfələr mühüm mənbələrdə də qeyd olunur. Vatson kitabında İslamın Afrika, Asiya və Avropaya yayılmasını əhatə edən və bu coğrafiyalara dair nəzəri və praktiki biliklərə sahib müsəlman alimlərin unikal mövqeyindən bəhs edir.
Vatson həmçinin müsəlmanların həcc səfərlərinə və digər uzaq səfərlərə meyilli olmasının cəmiyyətə müsbət təsir etdiyini vurğulayır. Bu səfərlər sayəsində müsəlmanlar yalnız dini ziyarət etmirdilər, eyni zamanda toxum, bitki, polad, alətlər və xüsusi aqrar texnologiyalarla bağlı bilikləri də özləri ilə daşıyırdılar.
Sıravi insanlar, hətta kasıblar belə, səyahət edir, ticarət və elm mübadiləsi aparırdılar. Beləliklə, əkinçilik, texnologiya və ticarət bilikləri sürətlə yayılırdı.
Vatson müsəlman hökumətlərin nəqliyyat şəbəkələri qurmaq, karvan yolları çəkmək və limanlar inşa etmək sahəsində göstərdiyi səyləri də xüsusi vurğulayır. Onlar həmçinin hüquq sistemi, pul, çəki və ölçü vahidlərini də getdikləri yerlərə yaymışdılar.
Əkinçilik yalnız istehsal sahəsi deyil, eyni zamanda böyük bir ticarət sahəsi idi. Şəhərlərin palimpsest (üst-üstə inşa edilmiş) strukturu da bu ticarətə əlverişli zəmin yaradırdı. Yeni məhsullar və yemək reseptləri qısa müddətdə yayılır, yemək kitablarında qeyd olunurdu. Qeyri-qida məhsulları – məsələn, pambıq parça – isti iqlimlərdə rahat geyim olduğu üçün yüksək tələbatla qarşılaşırdı.
Müsəlmanlar “çit” parça, “Şam ipəyi” (damask), tafta və “sarsanet” (astar ipəyi) kimi tekstil növlərini də emal edirdilər. Bu məhsulların adları da ərəb mənşəlidir.
İslam dünyasında texnologiya və mühəndislik irsi
Orta əsr İslam dünyasında texnoloji inkişaflar da diqqətəlayiq idi. Vatsonun kitabında bu sahəyə xüsusi yer ayrılır. Suvarma texnologiyaları haqqında ayrıca fəsil də mövcuddur. Əhməd Yusif əl-Həsən və Donald R. Hill özlərinin məşhur “İslam Texnologiyası” adlı əsərlərində bu sahəyə dair ətraflı məlumat verir.
Qərb alimlərinin bir qismi texnologiyanın İslam dünyasında tamamilə digər mədəniyyətlərdən, xüsusilə yunanlardan öyrənildiyini iddia etsə də, bu fikir tam doğru deyil. Məsələn, Əbül-Fərəc Abdullah ibn Teyyib “biz öz əsərimizi sələflərimizin izi ilə yazdıq” desə də, İslam alimləri bu bilikləri inkişaf etdirmiş, yeniliklər əlavə etmişdilər.
Bəni Musa qardaşlarının “Kitabül-Hiyəl” adlı əsəri bu fikri təsdiqləyir. Həsən və Hill bu əsərdə yüzdən çox alətin təsvir olunduğunu, onlardan yetmişə yaxınının isə qardaşların öz ixtirası olduğunu qeyd edirlər. Ceyms və Torpe isə bu qardaşların “orta əsr İslam dünyasında mühəndisliyin təməlini qoyduqlarını” vurğulayırlar.
Bu maşınlar səs mühəndisliyi prinsiplərinə əsasən hazırlanmışdı. Hər biri həm texniki yenilik, həm də praktiki fayda daşıyırdı. Müsəlman mühəndislər bəsit mexanizmlərdən mürəkkəb sistemlərə qədər müxtəlif qurğular hazırlayaraq, su saatları, avtomat qurğular və s. kimi texnologiyaları inkişaf etdirmişdilər. Harun ər-Rəşidin Böyük Karl (Şarlman) üçün göndərdiyi su saatı bu nailiyyətlərin simvoludur.
Ceyms və Torpe həmin saatın “ay doğduqca yavaş-yavaş su ilə dolan, batdıqca isə boşalan iki böyük qabdan ibarət olduğunu” qeyd edir və bu texnologiyanın orta əsr İslam mühəndisliyinin “qızıl dövrünə” aid olduğunu bildirirlər.
Müsəlman mühəndislər suvarma və suyun idarəsi sahəsində də ciddi nailiyyətlər əldə etmişdilər. Həsən və Hillin fikrincə, məşhur ixtiraçı Əl-Cəzəri “manivelanı ilk dəfə bir cihazda tətbiq edən” mühəndis olmuşdur. Onun layihələri müasir avtomat texnologiyasının da inkişafına təkan vermişdir.
Müsəlmanlar yeraltı su kanallarını genişləndirir, suyu alçaq bölgələrdən yüksək ərazilərə daşıyır, məhsuldarlığı artıran yeni qurğular icad edirdilər. Bu qurğular məhsuldarlığı dörd dəfə artırırdı. Onlar ilk dəfə su çarxlarından buğda üyütmək üçün istifadə etmiş, heyvanların əvəzinə su gücü ilə işləyən qurğular tətbiq etmişdilər. Dəclə və Fərat çayları boyunca qurulan dəyirmanlar gündə təxminən on ton un istehsal edirdi.
Yel dəyirmanları, sənaye və distillə texnologiyası
Yel dəyirmanları İslam dünyasında mühüm texnoloji yeniliklərdən biri olmuşdur. Müasir dövrdə yel dəyirmanları əsasən Hollandiyayla əlaqələndirilsə də, Həsən və Hill bu texnologiyanın tarixinin əslində İran və İslam mədəniyyəti ilə başladığını bildirirlər. Onlar, elm və texnologiya tarixçisi Cozef Nidheymdən sitat gətirərək, yel dəyirmanlarının İslam dünyasında hələ IX əsrdə istifadə olunduğunu qeyd edirlər. Bu texnologiyanın Avropaya müsəlman İspaniyası vasitəsilə yayıldığı ehtimal olunur.
Müsəlman dünyasındakı texnoloji inkişaflar təkcə kənd təsərrüfatı ilə məhdudlaşmırdı. Bu inkişaflar həm də istehsal və ticarət sahələrinə təsir etmişdi. Yollar, binalar, bəndlər, gəmilər, limanlar və texniki qurğular – bunların hər biri məhsulların əkilməsi, daşınması və işlənməsi proseslərinə müxtəlif töhfələr verirdi. Xüsusilə elm, kimya və metallurgiya sahəsindəki inkişaflar yeni texnoloji metodların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdu.
Şüşə istehsalı da müsəlmanların inkişaf etdirdiyi sahələrdən biri idi. Həsən və Hill qeyd edirlər ki, İslam mədəniyyətinin yüksəlişi ilə paralel olaraq, bu sahədə əsl intibah yaşanmışdı. IX əsrdə İraq, Suriya, İran, Şimali Afrika və İspaniyada şüşə istehsal edən fabriklər fəaliyyət göstərirdi. Samirədə istehsal olunan şüşə həmin dövrün ən keyfiyyətli məhsullarından sayılırdı.
Müsəlmanlar şüşə istehsalında əsasən iki maddəyə üstünlük verirdilər: sabun otu kimi tanınan Suriya otunun külü və şüşənin büllurlaşdırılması üçün istifadə olunan manqan dioksid. Onlar mozaik, buzlu, naxışlı, parlaq və minalı şüşələr istehsal edir, qabartmalı və rəngli məscid lampaları hazırlayırdılar. Bu məhsulların bir çoxu bu gün də Qahirədəki İslam Əsərləri Muzeyində və Nyu-Yorkdakı Metropoliten Muzeyində sərgilənir.
Distillə texnologiyası müsəlman dünyasında kimya elmi ilə sıx bağlı idi. Məsələn, “alkohol” sözünün ərəb mənşəli olması təsadüfi deyil. Bu maddənin distillə üsulu ilə əldə edilməsi müsəlman alimlərinin dərin kimyəvi biliklərə sahib olduğunu göstərir. Cabir ibn Həyyan yalnız alkoqolun alınma üsulunu deyil, onun yanıcı xüsusiyyətlərini də kəşf etmişdi.
Müsəlman alimlər distillə sahəsində Batılı alimlərdən – Adelard, Rocer Bekon və Böyük Albertdən – çox əvvəl sistemli elmi əsərlər yazmışdılar. Distillə həm də neftin rafinadlaşdırılması üçün mühüm idi. Avropa tarixşünaslığı neftin Qərbdə istifadəsini 19-cu əsrdə başlasa da, müsəlmanlar bu sahədə min il əvvəl fəaliyyət göstərirdilər.
Neft, ətir və tekstil sənayesində müsəlmanların rolu
İslam dünyasında neft sənayesi orta əsrlərdən etibarən inkişaf etmişdi. Bakı nefti İslamın ilk dövrlərindən bəri ticarət məhsullarından biri idi. Hətta Dərbənddəki xam neft qaynaqları hicri 272-ci ildə (miladi 885-ci il) sənaye məqsədilə istifadə olunurdu. Ceyms və Torpe yazır ki, məşhur səyyah Marko Polo Bakı quyularını ziyarət etmiş və “bir səfərdə yüz yük gəmisini dolduracaq qədər” neft hasil edildiyini qeyd etmişdir. Neft eyni zamanda İraq, Misir və İranda da çıxarılır və işlənilirdi.
Müsəlmanlar xam neft və rafinadlaşdırılmış neft üçün ayrıca terminlər işlədirdilər. “Qara neft” və “ağ neft” anlayışları bu fərqi əks etdirirdi. Həmin dövrdə neft əsasən evlərin işıqlandırılmasında istifadə olunurdu.
Şüşə istehsalında olduğu kimi, ətir sənayesi də İslam dünyasında böyük əhəmiyyətə malik idi. Ətirlər həm məişətdə, həm də dini rituallarda istifadə olunurdu. Müsəlmanlar ətir istehsalında saf bitki essensiyalarından istifadə edir, alkoholsuz ətir növlərinə üstünlük verirdilər. Bu sənət sahəsi ilə məşğul olan dükanlar Şərq şəhərlərində geniş yayılmışdı və burada satıcılar müştərilərlə uzun və detallı söhbətlər edirdilər.
Ən məşhur ətirlərdən biri “müşk” idi – çünki cənnətdən gəldiyinə inanılırdı. Həzrət Məhəmməd (s.ə.s.) müşkü və digər təbii qoxuları çox sevərdi. “Gül qoxusu” da cənnətlə əlaqələndirilirdi. Məşhur İran şairi Sədi Şirazi “Gülüstan” adlı əsərini bu konsepsiyaya əsaslanaraq yazmışdı. İranın Gur bölgəsi qırmızı gül essensiyası və gül suyu istehsalı ilə tanınırdı. Buradan Bağdad xəlifəsinə on minlərlə şüşə gül suyu göndərilirdi.
Ətirlər əsasən Şam, İran şəhərləri və müsəlman İspaniyasında istehsal olunurdu. İbn Sina (Avropada Avicenna kimi tanınır) distillə yolu ilə gül essensiyası çıxaran ilk şəxs olmuşdur. Onun “yüz gül yarpağı ilə” təcrübə aparması haqqında məlumatlar da mövcuddur. Eləcə də Kindinin tədqiqatları göstərir ki, müsəlmanlar 107 fərqli ətir resepti və formul inkişaf etdirmişdilər.
İrandakı Şapur bölgəsində bənövşə, nərgiz, palma, zanbaq, mərsin, limon və portağal çiçəklərindən hazırlanmış onlarla fərqli essensiya yağı istehsal olunurdu. Bu sənət daha sonra Hindistan və Çinə də yayılmışdı. İslam dünyasında ətir yalnız lüks deyil, mədəniyyətin və gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi idi.
İpək, toxuculuq və xalçaçılıq sənəti
İslam dünyasında tekstil sənayesi də yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Ticarətlə birlikdə ipək istehsalı və toxuculuq sənəti böyük önəm daşıyırdı. Əvvəllər yalnız Çindən gətirilən ipək, daha sonra İslam ölkələrində də geniş miqyasda istehsal olunmağa başlandı. Bu səbəbdən, “İpək Yolu” adlanmasına baxmayaraq, zamanla bu yol üzərindən ipək artıq Çindən deyil, əsasən müsəlman ölkələrindən daşınırdı.
Bağdadda yerləşən Əttab bölgəsi bu sahədə xüsusilə fərqlənirdi. Burada istehsal olunan parçalar daha sonra “əttabi” adı ilə tanındı. Əndəlüsdəki müsəlmanlar bu parçanı “tabi” adlandırırdılar və bu məhsul Fransa, İtaliya və digər Avropa ölkələrinə ixrac olunurdu. Hitti yazır ki, “tabi” termini müasir dövrdə “xətli və işarəli pişik” (tabby) mənasında istifadə edilir.
Kufə şəhəri isə ipək baş örtükləri ilə tanınırdı. Bu səbəbdən “kufiyə” adı daha sonra ərəb kişilərinin baş geyimi üçün ümumi bir terminə çevrildi.
Müsəlmanlar demək olar ki, hər növ tekstil məhsulu istehsal edirdilər. Təkcə iri sənaye mərkəzlərində deyil, kənd və qəsəbələrdə yerləşən evlərdə də tekstil istehsalı aparılırdı. Bu evlər beynəlxalq ticarətin aktiv iştirakçısına çevrilmişdi.
Toxuculuqda toxuculuq dəzgahları, zərxara (qızılı sapla toxunan parçalar), qoblen, divan örtükləri, yastıq üzü, xalçalar və digər ev əşyaları istehsal edilirdi. Bu gün də müsəlman ölkələri bu sahədə yüksək standartlara cavab verən məhsullar hazırlamaqdadır.
Xalçaçılıq isə İslam dünyasında yalnız sənət deyil, həm də mədəni irs və gündəlik həyatın bir parçası idi. Xalçalar yüksək zövqlə hazırlanır, xəlifələr və sadə insanlar eyni ustaların xalçalarından istifadə edirdilər – fərq yalnız ölçü və naxışların zənginliyində idi. Məsələn, Xəlifə Müstəinin anası üçün toxunan xüsusi xalçanın üzərində quş fiqurları qızıl sapla çəkilmiş, gözləri isə yaqut və digər qiymətli daşlarla işlənmişdi.
