BAKI, AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
HƏMAS, 1987-ci ildə Fələstin İslam müqavimət hərəkatı olaraq ortaya çıxandan bu günə qədər Fələstin siyasi və hərbi həyatının əsas aktorlarından biri olaraq qalmağa davam edib. Təşkilat həm daxili xalq dəstəyi, həm də xarici tərəfdaşlarla qurduğu münasibətlər sayəsində uzun müddət Qəzza zolağında hakimiyyətini qoruyub. Lakin son illərdə, xüsusilə 7 oktyabr 2023 hadisələrindən sonra regionda yaranan yeni geosiyasi vəziyyət, HƏMAS-ın mövqeyini ciddi şəkildə dəyişməyə başlayıb.
Əvvəllər İran HƏMAS-ın əsas hərbi dayağı kimi çıxış edirdi. İranın hərbi dəstəyi, Qəzzadakı silahlı qanadın möhkəmlənməsinə və müqavimət xəttinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdi. Digər tərəfdən, Türkiyə isə daha çox HƏMAS-ın siyasi qanadı ilə əlaqə qurmuş, təşkilatın beynəlxalq siyasi səhnədə təmsil olunmasına imkan yaratmağa çalışmışdı. HƏMAS bu iki fərqli münasibət sayəsində həm hərbi, həm də siyasi cəhətdən mövcudluğunu tarazlı şəkildə davam etdirə bilmişdi.
Lakin bu gün yaranan yeni reallıq artıq fərqli bir mənzərəni ortaya qoyur. Böyük güclər, o cümlədən ABŞ və Avropa dövlətləri, həmçinin regionun əsas oyunçuları olan Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə Qəzzada HƏMAS-ın tam dominant olduğu bir idarəetmənin davam etməsinin mümkün olmadığını düşünürlər. İndi əsas prioritet Qəzzada daha inklüziv və fərqli qrupların maraqlarına uyğun bir idarəçilik forması yaratmaqdır. Bu, ya birbaşa Fəth təşkilatına idarənin verilməsi, ya da Türkiyə, Misir və bəzi ərəb ölkələrinin razılaşacağı daha geniş əsaslı bir idarəetmə modeli vasitəsilə mümkün ola bilər.
Burada diqqət çəkən başqa bir məsələ də İranın mövqeyidir. İran uzun illər ərzində HƏMAS-ı öz “müqavimət oxu”nun bir hissəsi kimi görsə də, bu gün vəziyyət dəyişməkdədir. Əgər regionda gərginlik daha da artar, xüsusilə ABŞ-İran qarşıdurması daha açıq fazaya keçərsə, İranın prioriteti artıq öz ərazi bütövlüyünü qorumaq və daxili sabitliyini saxlamaq olacaq. Bu da HƏMAS-a əvvəlki səviyyədə dəstəyin davam etməsini sual altına ala bilər.
Mövcud mənzərə onu göstərir ki, HƏMAS-ın gələcəyi təkcə təşkilatın öz gücünə və daxili legitimliyinə deyil, həm də regional və qlobal güclərin maraqlar balansına bağlıdır. Qəzzada davamlı idarəçiliyin formalaşması üçün tək bir aktorun deyil, müxtəlif tərəflərin razılığı və maraqları nəzərə alınacaqdır. Bu mənada, HƏMAS-ın gələcəkdə hansı formada sistem daxilində iştirak edəcəyi – tam hakim güc kimi, yoxsa geniş koalisiyanın bir hissəsi olaraq – yaxın zamanların əsas siyasi suallarından biri olaraq qalır. Çox böyük ehtimal ABŞ, Türkiyə, Ərəb dünyası, qismən də hətta İran HƏMAS-dan yorula bilər. Və bəlkə də yorulub.
Bir də Suriyada təsir dairələrinin bölünməsi məsələsində razılıq əldə edilsə HƏMAS-ın ya tam, ya qismən ortadan qaldırılması ssenarisi işə düşəcəkdir.
