BAKI, AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
Azərbaycan kimliyinin zəif nöqtələrindən biri, bəlkə də ən mühümü dini bağların zamanla zəifləməsidir. Tarixi proseslərə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, Azərbaycan xalqı məqsədli şəkildə dindən uzaqlaşdırılmış, bu isə milli şüurun əsas dayaqlarından birinin sarsılmasına gətirib çıxarmışdır.
XIX əsrdən başlayaraq Çar Rusiyası tərəfindən həyata keçirilən siyasət nəticəsində azərbaycanlıların, xüsusilə də ziyalı təbəqənin dini kimliyi hədəf alınmışdır. Rusiya imperiyası öz maraqlarına uyğun olaraq yerli ziyalıları pozitiv biliklər və dünyəvi yüksəliş vədləri ilə cəlb edir, lakin bunun qarşılığında dini dəyərlərdən və islami kimlikdən imtinanı dolayısıyla tələb edirdi. Bu təbəqənin dini dəyərlərdən uzaqlaşdırılması isə zamanla xalqın ümumi dini şüurunun zəifləməsinə gətirib çıxardı.
Daha sonra Sovet dövrü gəldi. Bu mərhələdə isə məsələ artıq ideoloji repressiyalar və açıq şəkildə dini inancın məhvi ilə müşayiət olundu. Məscidlərin bağlanması, dini liderlərin repressiyaya məruz qalması, dinin "geridəqalmışlıq" kimi təqdim edilməsi Azərbaycan cəmiyyətində dinin ictimai və mənəvi həyatdakı mövqeyini ciddi şəkildə sarsıtdı. Nəticədə, milli kimliyin mühüm dayaqlarından biri – iman və din – zəiflədildi.
Bu tarixi zəiflik bu gün özünü daha çox diaspor həyatında göstərməkdədir. Tarixi vətəndən uzaqda yaşayan azərbaycanlılar, xüsusilə də Avropa, Amerika və Rusiya kimi ölkələrdə diaspor icmalarında, ikinci və üçüncü nəsildə dil itkisi ilə yanaşı, milli kimlik və mədəni yaddaşın da itirilməsi təhlükəsi ilə üz-üzədirlər. Bunun əsas səbəblərindən biri isə dini bağların, iman əsaslarının zəif olmasıdır.
Müqayisə üçün digər xalqlara nəzər salmaq kifayətdir:
Türkiyə türkləri yaşadıqları hər bir yeni yerdə ilk öncə məscid inşa edir, orada bir araya gəlirlər.
Şimali Qafqaz xalqları (çərkəzlər, inquşlar, çeçenlər və s.) ruhi liderlərin və dinin ətrafında birləşirlər.
Türküstan xalqları (özbəklər, qazaxlar, uyğurlar) yaşadıqları cəmiyyətlərdə dini liderlərin arxasında toplanaraq öz kimliklərini qorumağa çalışırlar.
Bu xalqların dini və ruhi bağlılıqları onların diasporada da milli birliyin qorunmasına, dilin, adət-ənənənin və şüurun ötürülməsinə şərait yaradır. Lakin görünən odur ki, azərbaycanlıların əksər diaspor icmalarında bu hal müşahidə olunmur. İkinci və üçüncü nəsil arasında dini bilgilərin, ibadətin və ruhi bağların zəifliyi milli kimliyin də tədricən solmasına, dildə və şüurda itkiyə səbəb olur.
Bu çox ciddi bir siqnaldır. Xalqın iman dayaqları zəiflədikcə, milli mövcudluğu da təhlükəyə düşür. Tarix göstərir ki, bir milləti qorumaq üçün onun iqtisadiyyatı və ordusu qədər, onun imanı, ruhi dayaq nöqtəsi, dəyərlər sistemi də qorunmalıdır.
Millətin sabahı üçün bugündən düşünmək lazımdır: Milləti qorumaq istəyiriksə, ilk növbədə onun imanını və mənəvi sütunlarını qorumaq zorundayıq.
