BAKI, AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
Həmişə olduğu kimi statistika əsasında bu yazıda İranı dəyərləndirməyə çalışacam. Bilirsiniz ki, mənim şüar və pafos ilə aram yoxdur. Təhlil etdiyim zaman isə ideoloji kimliyimin verdiyi emosional halı da bir kənara qoyuram. İran bizim cənub qonşumuzdur. 19179-cu ildən spesifik siyasi sistemlə idarə edilir. İslami əsaslı konstitusiya ilə respublika idarə şəklini birləşdirir. Konstitusiyanın 12-ci maddəsinə əsasən: “İran İslam Respublikasında rəsmi məzhəb İmamiyyə (Cəfəri) on iki imamlı fiqhdir... Bununla birlikdə Hənəfi, Şafei, Malik, Hənbəli və Zeydi fiqh məktəbləri rəsmi olaraq tanınır və onların tərəfdarları şəxsi status, dini təhsil, dini məsələlər və dini mərasimlərdə öz məzhəblərinə uyğun hərəkət etməkdə azaddırlar.”
1979–2023-cü illər ərzində İran iqtisadiyyatı siyasi təcrid, beynəlxalq sanksiyalar və daxili idarəetmə problemlərinə baxmayaraq, neft-qaz sektoru və bəzi sənaye sahələri əsasında inkişaf etməyə çalışmışdır. 1979-cu ildə İslam İnqilabından sonra dövlət nəzarəti gücləndirildi və 1980–88 İran-İraq müharibəsi iqtisadiyyatda dərin durğunluğa səbəb oldu. 1990-cı illərdə Rafsancani dövründə “yenidənqurma” siyasəti ilə infrastruktur və özəlləşdirmə cəhdləri başladı. 2005–2013-cü illərdə Əhmədinejad dövründə neft gəlirləri artdı (2008-də gündəlik ixrac 2.5 milyon bareli keçdi), lakin subsidiya siyasəti və inflyasiya ciddi problemlər yaratdı. 2012-ci ildə ABŞ və Aİ-nin sanksiyaları nəticəsində İranın neft ixracı gündəlik 1 milyon barelə qədər azaldı. 2015-ci il Nüvə Razılaşması (JCPOA) nəticəsində 2016-da iqtisadi artım 12.5%-ə çatdı, lakin Trampın 2018-də razılaşmadan çıxması və yeni sanksiyalar artımı geriyə çevirdi. 2019–2020-ci illərdə inflyasiya 40%-i keçdi, rial dəyərini ciddi itirdi. 2021-ci ildən etibarən Çin və Rusiya ilə imzalanan uzunmüddətli iqtisadi razılaşmalar, xüsusən 2021 Çinlə 25 illik əməkdaşlıq sazişi, İranın iqtisadi ümidlərini Şərqə yönəltdi. 2023-cü ilin sonuna yaxın İranın ÜDM-i 400 milyard dollar civarında, illik inflyasiya isə təxminən 45% idi. Neftdənkənar sektorun ÜDM-də payı 55%-ə çatsa da, iqtisadiyyat hələ də enerji ixracatından asılı idi.
1979–2023-cü illər ərzində İranın hərbi sənayesi ciddi şəkildə inkişaf etmiş, xüsusilə raket, PUA və müdafiə sistemləri sahəsində konkret nəticələr əldə etmişdir. 1998-ci ildə Shahab-3 orta mənzilli ballistik raketi (1300–2000 km) təqdim edildi və bu raket sonradan təkmilləşdirilərək Qadr-F və Emad versiyaları ilə modernləşdirildi. 2007-ci ildə Fateh-110 qısa mənzilli və yüksək dəqiqlikli raketlər istehsal edildi. 2015-ci ildə İran Bavar-373 adlı yerli istehsal hava hücumundan müdafiə sistemini təqdim etdi, bu sistemin 2022-ci versiyası 300 km məsafədə hədəf aşkarlaya və 200 km məsafədə məhv edə bilir. 2013-cü ildən etibarən Shahed-129 PUA-ları Suriyada və İraqda istifadə edildi. 2020–2022-ci illərdə istehsal edilən Shahed-136 kamikadze dronu isə 2022-ci ildən Rusiyaya verildi və Ukraynada geniş istifadə edildi. İran həmçinin 2017-ci ildə Kowsar adlı yerli qırıcı təyyarə təqdim etdi və 2020-ci ildə Karrar tankını istehsal edərək zirehli texnika sahəsində də irəlilədi. 2023-cü ilin sonunda İran Müdafiə Nazirliyi 300-dən çox silah sisteminin ölkədə tamamilə yerli imkanlarla istehsal olunduğunu və ixraca hazır olduğunu açıqladı.
İranın bizimlə münasibətləri ziqzaqvari olubdur. İranın bizimlə bağlı ən böyük səhvi odur ki, bizi 1828-ci ildə özündən qopan bir parça bilir. Halbuki artıq biz bir dövlətik. Fərqli mentallıqlarımız var. Siyasi düşüncəmiz var. Biz bir reallığı təmsil edirik. İran gərək həm qonşu kimi, həm də islam əməkdaşlığı çərçivəsində bizimlə qarşılıqlı hörmətə əsaslanan tərəfdaşlıq və qonşuluq eləsin. Xüsusi ilə bəzən şovinizmi dini duyğular ilə pərdələmək istəyən, türkə cəhənnəm dili deyən bəzi "ruhaniləri" cilovlasın. Daha sonra İranın Ermənistana göstərdiyi münasibət yenidən baxılmalıdır. Doğrudur, İran işğal edilmiş əraziləri rəsmən Azərbaycan torpağı hesab edirdi. Amma təəssüflə qeyd edək ki, bizim işğal edilmiş ərazilərin talanmasında İran vətəndaşları da iştirak edibdir. Lakin onu da unutmayaq ki, Cəbrayıl, Zəngilanı daşıyıb aparanların çoxu da elə öz milletimizden idi. Qarabağa qanunsuz səfər edən maşınları idarə edib Qarabağa Qərəbəğ deyən sürücülər də bizim millətdən idi. Lakin İran çalışmalı idi ki, bunlar olmasın. İranın daha bir səhvi isə Suriyada məzhəb bataqlığına girməsi və Əsəd kimi zalimi dəstəkləməsi idi. Doğrudur, Suriyada məzhəb savaşının memarları başqaları idi. Amma İran o bataqlığa girdi. Bununla da özü ilə sünni dünyasında ciddi problemlər yaranmasına səbəb oldu. Lakin inkar edilməz həqiqətdir ki, Qəzza məsələsində mövqeyi, İsrail ilə savaşması onun mövqeyini möhkəmləndirdi. İranın gələcəkdə Azərbaycan ilə münasibətləri qurarkən dediyim amilləri nəzərə alması lazımdır. Azərbaycan artıq Cənubi Qafqazın əsas ölkəsidir. Beynəlxalq nüfuzu olan aktordur. Hər bir halda bizim də bölgəni bilməyimiz lazımdır. Təhlil də yazarkən eşq məktubu yazmaq deyil, real təhlil yazmaq lazımdır.