BAKI, AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
Hamımız bu dünya həyatında ömür sürür, nemətlərdən istifadə edirik, bəla və müsibətlərdən qorxuruq. Əslində bu dünyanın təmiz və saf ağıl ilə müşahidə edilməsi bizə çox aydın bir həqiqəti göstərir: bu aləmdə bir nizam var.
Nizam varsa, nizamlayan da vardır. Bu nizama “kosmos” da deyə bilərsiniz, “kainat” da. Adı nə olur-olsun, bu nizamın arxasında hikmətlə dolu bir iradə vardır. Qurani-Kərimdə buyurulur:
“O Allah ki, yeddi göyü bir-birinin üstündə yaratdı. Rəhmanın yaradılışında bir uyğunsuzluq görə bilərsənmi? Gözünü bir daha çevir bax, heç bir çat görürsənmi?”
(əl-Mülk, 3)
Bu ayə bizə göstərir ki, kainatda xaos deyil, mükəmməl bir harmoniya hökm sürür. İnsan bu harmoniya ilə uyumlu yaşamaq məcburiyyətindədir. Əks halda, təbiətin nizamı qarşısında aciz qalar.
Yağış qarşısında, tufan qarşısında, zəlzələ qarşısında… bütün bu hadisələr insana öz yerini xatırladır. Qurani-Kərim buyurur:
“Yer üzündə baş verən və sizin başınıza gələn heç bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamış olaq. Həqiqətən, bu, Allah üçün asandır.”
(əl-Hədid, 22)
Bəli, ola bilər ki, insan olaraq texnologiya və süni intellektin gətirdiyi imkanlar içində tanrılıq sindromuna tutulmuşuq. Özümüzü güclü, qüdrətli və azad hiss edirik. Amma 12 ballıq bir zəlzələ bəşəriyyətin bütün birgə təkəbbürünü bir an içində sındırmağa qadirdir.
Ona görə də ağlın yolu insanı Allaha aparır. Ağıl – imanın giriş qapısıdır. Qurani-Kərim bu düşüncə yolunu belə təsvir edir:
“Onlar göylərin və yerin yaradılışına, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsinə baxmazlarmı? Həqiqətən, bunda ağıl sahibləri üçün ibrətlər vardır.”
(Ali-İmran, 190)
Lakin ağıl artıq orada dayanır. Ağıl Allahın varlığını dərk edər, lakin Onun mahiyyətini qavraya bilməz. Buradan sonra dil və qəlb itaəti gəlir.
“Sizin tanrınız tək bir Tanrıdır. Ondan başqa ibadətə layiq olan yoxdur. O, Rəhmandır, Rəhimdir.”
(əl-Bəqərə, 163)
İtaət — ağlın susduğu, qəlbin danışdığı yerdir. Bu itaət, kor təslimiyyət deyil; əksinə, kainatın nizamını qavrayıb onun Yaradanına yönəlməkdir.
Uca Allaha itaət insanda bir harmoniya yaradır — daxili sükunət və kainatla uyğunluq. Qurani-Kərim bu vəziyyəti belə ifadə edir:
“Ey iman gətirənlər! Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin və sizdən olan rəhbərlərə də. Əgər bir şeydə ixtilafa düşsəniz, onu Allaha və Peyğəmbərə qaytarın...”
(ən-Nisa, 59)
Beləcə, ağlın son dayanacağı imanın başlanğıcıdır.
Ağıl bizi Allaha aparır, amma iman bizi Onunla birləşdirir.