BAKI,AzerVoice

1979-cu il İran İnqilabından sonra ölkəyə nəzarəti ələ alan din xadimlərinin sayı, tanınmış fiqurlarının vəfatı ilə azalıb. Mövcud ali rəhbər Əli Xameneinin varisi ilə bağlı ehtimallar dünya gündəmindədir. Xameneinin yerinə onun oğlu Mürtəzanın keçəcəyi deyilsə də, Əli Rza Ərafi bu vəzifə üçün namizəd kimi göstərilir.
Əli Rza Ərafinin adı İranın dini dairələri xaricində geniş tanınmır. Lakin o, daha çox diqqətə layiqdir. Xameneinin ona verdiyi vəzifələr, onun peşəkar həyatında ən mühüm göstəricilərdən biri olub və bu, zamanı gəldikdə onun ali rəhbər ola biləcəyini göstərir.

Rza Ərafi 1959-cu ildə İranın mərkəzində yerləşən Yəzd vilayətinin tarixi Meybod şəhərində dindar bir ailədə anadan olub. İran dairələrində deyilənə görə, Ərafi ailəsi əvvəllər zərdüşt olub və 19-cu əsrdə İslamı qəbul ediblər. Ərafinin atası, (Şeyx Hacı) Məhəmməd İbrahim Ərafi, İranın dövlət mediasında tez-tez İran İslam Respublikasının mərhum qurucusu Ayətullah Xomeyninin yaxın adamı kimi təsvir olunur.

Lakin bu şəxsi yaxınlıq qəsdən şişirdilmiş kimi görünür. Bu, Rza Ərafinin şanslarını artırmaq üçün hesablanmış bir səylə bağlı ola bilər.

Çoxsaylı sübutlar göstərir ki, İran rejimi 1989-cu ildə Xamenei hakimiyyətə gəldikdən sonra Ərafi ailəsinin nüfuzunu sistemli şəkildə artırıb. 1969-cu ildə, Əli Rza 11 yaşında olarkən, atası ilə Meybodda başladığı dini təhsilini davam etdirmək üçün Qum şəhərinə köçüb. Qumda onun əsas dini müəllimləri (məsələn, Əli Meşkin) 1979 İnqilabından sonra yeni rejimin görkəmli üzvlərinə çevriliblər. Əli Rzanın Qum elmi hövzəsindəki təhsil yolunda önəmli fiqurlar arasında Məhəmməd Fazil Lənkərani, Mehdi Haeri Yəzdi, Hüseyn Vahid Xorasanı və Abdullah Cavadı Amuli də var idi.

Ərafi təhsil yolu sayəsində "Müctəhid" titulunu alıb və bu rütbəni bu gün də daşıyır. Deyilir ki, onun ixtisas sahələri İslam hüququ (fiqh) və fəlsəfəni əhatə edir, həmçinin ərəb və ingilis dillərini yaxşı bilir və 24 kitab və məqalə nəşr edib. Bundan əlavə, onun texnologiya sahəsində də mütəxəssis olduğu bildirilir.

Əli Rza 1979-cu il İran İnqilabı zamanı 21 yaşında idi və bu, ona inqilabda mühüm rol oynamaq üçün kifayət qədər imkan vermirdi. Buna görə də onun “inqilabın birinci nəsil iştirakçılarından” biri kimi təsvir edilməsi dəqiq deyil. O, 1980-ci illərdə dini dövlətin sıralarına qoşulan digər gənc din xadimlərindən fərqlənmək üçün xüsusi bir addım atmamışdı.

Lakin onun adı 1989-cu ildə Xameneinin ali rəhbər olmasından sonra ön plana çıxmağa başladı. Xamenei bir neçə il ərzində öz dostları və eyni düşüncəyə sahib tanışlarını dövlət aparatında əsas vəzifələrə təyin edəcək qədər güvən qazandı. Rza Ərafi ilk dəfə 1992-ci ildə, 33 yaşında olarkən, doğma şəhəri Meybodda Cümə namazının imamı təyin edildi. Bu yaş, belə bir vəzifə üçün çox gənc sayılırdı və Xameneinin ona olan inamının açıq bir göstəricisi idi.

Xamenei sonrakı illərdə Ərafini bir sıra digər rəsmi vəzifələrə də təyin etdi. 2015-ci ildə isə o, Qum şəhərində Cümə namazının imamı oldu. Aydındır ki, Ərafi, Xameneinin 1989-cu ildə ali rəhbər vəzifəsini qəbul etməsindən sonra İslam Respublikasında yüksək inzibati vəzifələri tutmaq üçün diqqətlə seçdiyi gənc din xadimləri qrupunun bir hissəsi idi. Ərafinin, ali rəhbərdən təxminən 20 yaş kiçik olduğu qeyd olunur. Xamenei bu şəxsləri özünə sadiq görür, onların onun gündəmini dəstəkləyəcəyinə inanır və qarşılığında onlara himayə göstərir.

Ərafinin tutduğu vəzifələrdən biri də Qumdakı Əl-Mustafa Beynəlxalq Universitetinin rəhbərliyi olub. Bu universitet İranın təsir agentlərinin mərkəzi hesab edilir.

Bu vəzifə Xameneinin ona olan etimadını və ali rəhbərin İranın və rejimin gələcəyi ilə bağlı baxışlarını əks etdirir. 2009-cu ildə hazırkı formada rəsmi şəkildə qurulan bu universitet Xameneinin ideyalarının məhsulu sayılır. Ərafinin bu universitetin fəaliyyət mexanizminin qurulmasında fəal rol oynadığı və ali rəhbərin dəfələrlə onun səylərini təriflədiyi bildirilir.

Universitetin ikili missiyası var: sistemin rəsmi ideologiyasına uyğun olaraq "İslam" təbliğatına fokuslanmaq və qeyri-iranlıları şiə din xadimləri kimi yetişdirmək.

Yaxın Şərq İnstitutunun İran Proqramının qurucu direktoru Aleks Vətanka qeyd edir ki, Xameneinin müasir dini-bürokratik bir sinif yaratmaq vizyonu, bu təbəqənin siyasi sistemin komissarları kimi çıxış etməsi baxımından xüsusilə əhəmiyyətlidir. Onun fikrincə, Ərafinin bu yeni böyük təşəbbüsə rəhbər seçilməsi, onun ali rəhbərə yaxınlığının açıq göstəricisidir.

Xamenei, Əl-Mustafa Beynəlxalq Universitetinin fəaliyyətə başlaması zamanı Ərafiyə belə demişdi: “Əgər müəyyən etdiyin məqsədlərin 30 faizinə belə nail olsan, bu, uğur sayılacaq.”

Bu gün Əl-Mustafa Universiteti İran daxilində və xaricində onlarla institut və dini mərkəzi əhatə edir. 2016-cı ilin iyul ayında Xamenei, o zaman 57 yaşında olan Ərafini ölkə üzrə yayılmış elmi hövzələrin rəhbəri təyin etdi. 2019-cu ilin iyul ayında isə onu, hökumət siyasətləri və ya siyasi namizədlərə veto qoymaq səlahiyyətinə malik olan 12 üzvlü qüdrətli Konstitusiyanın Qoruyucu Şurasına üzv seçdi. Hazırda 93 yaşında olan və 1992-ci ildə Xameneii tərəfindən təyin edilmiş Şura prezidenti Əhməd Cənnətinin varisi kimi Ərafinin adı çəkilir.

Bu təyinatlar bir daha Xameneinin Ərafiyə olan dərin etimadını göstərir. Burada kontekst də önəmlidir. Xamenei, Xomeyninin yerinə keçdikdən bir neçə il sonra siyasi azadlığa qovuşduqdan sonra şiə din xadimləri üzərində siyasi nəzarəti sistemli şəkildə mərkəzləşdirməyə başladı. Bu proses çərçivəsində, İslam Respublikasının ideologiyasını ixrac etməklə yanaşı, onun vizyonunu həyata keçirə biləcək dini bürokratlar kimi xidmət edəcək əsas fiqurları irəli çəkməyi qərara aldı. Ərafi, Xameneinin təxminən 30 il ərzində diqqətlə qoruyub inkişaf etdirdiyi bu elit dini-bürokratik təbəqənin ən önəmli üzvlərindən biri oldu.
Xameneinin Ərafini strateji baxımdan həssas yüksək vəzifələrə təkrar-təkrar təyin etməsi, onun bürokratik qabiliyyətlərinə göstərilən böyük inamın göstəricisidir.
Beynəlxalq səviyyədə isə Ərafi, Xameeyi kimi, Səudiyyə Ərəbistanının İslam modelini, xüsusilə də İran rejiminin “Vəhhabilik” adlandırdığı formu, şiə İslamının əsas düşməni hesab edir. Ərafinin fəaliyyəti yalnız İranda rejimə sadiq olan din xadimlərinin siyasi rolunu gücləndirməklə məhdudlaşmır, həm də rejimin ideoloji mesajını dünyaya yaymaqla bağlıdır. O, illər boyu İslam Respublikasının gündəmini beynəlmiləlləşdirməyə çalışan əsas fiqurlardan biri olub və bu, onun Əl-Mustafa Universitetində və İranın elmi hövzələrindəki rollarında öz əksini tapır.

Ərafinin açıqlamalarına görə, bu gün İranda təxminən 40 min qeyri-iranlı dini tələbə təhsil alır və illər ərzində Əl-Mustafa Universitetindən 80 min məzun çıxıb. Onun siyasi fəlsəfəsi belə ifadə olunur: “İranda dini institutlar xalqın içində olmalı, məzlumlarla həmrəy olmalı və İslam siyasi, inqilabi və beynəlxalq yanaşmanı rəhbər tutmalıdır.” Bu, açıq şəkildə ideoloji düşüncə tərzinin təzahürüdür.

Ərafinin İslam Respublikasına olan siyasi bağlılığı mübahisə doğurmur və Xameneinin himayəsi altında xidmətini davam etdirərkən bürokratik bacarıqları yüksək qiymətləndirilir. Lakin onun siyasi fəaliyyəti daha fərqli dəyərləndirilir.

Ərafi, 2016-cı ilin fevral ayında keçirilən Ekspertlər Məclisinə seçkilərdə qalib gəlməyə çalışsa da, uğursuz oldu. Onun yaşı və siyasi təcrübəsi nəzərə alındıqda, bu, müəyyən dərəcədə alçaldıcı bir məğlubiyyət sayılırdı. O, Tehran dairəsindən 33 namizəd arasında yer almış və Qum Elmi Hövzəsinin Müəllimlər Cəmiyyətinin sərt xətt tərəfdarları siyahısında seçkilərə qatılmışdı.

Seçkilərdən əvvəl Ərafi, Əkbər Haşimi Rəfsəncaninin rəhbərlik etdiyi və “Xalqın Ekspertləri Siyahısı” kimi tanınan daha mülayim siyahıya daxil olduğu barədə yayılan xəbərləri təkzib etdi.Ərafi, seçkilərdə şansını artırmaq üçün hər iki siyahıya qoşulmaq imkanına sahib olsa da, Rəfsəncani ilə əlaqəli qruplardan uzaq durmağı seçdi. O dövrdə Rəfsəncaninin Xamenei ilə münasibətləri ciddi şəkildə pisləşmişdi.

Bununla belə, Ərafinin 2016-cı il fevral seçkilərindəki məğlubiyyəti onun sistem daxilində yüksəlişini dayandırmadı. Seçkidə məğlub olduğu vaxt Xamenei ona əlavə bir vəzifə verərək ölkədəki bütün dini mərkəzlərə nəzarəti tapşırdı. Son illərdə Ərafi getdikcə daha çox ictimai fiqura çevrilib.

Onun rəsmi vəzifələri arasında xarici rəsmilərlə görüşmək, ölkənin qərbində zəlzələdən zərər çəkmiş bölgələri ziyarət etmək və milli təhlükəsizlik məsələləri barədə danışmaq yer alırdı. O, orduya və İnqilab Keşikçiləri Korpusuna açıq dəstəyini ifadə edərək, İranın hərbi müdafiəsini gücləndirmək əzminin qarşısının alına bilməyəcəyini vurğulayıb. Ərafinin siyasi fəaliyyətinin diqqətçəkən nümunələrindən biri də, İraqda İŞİD-in məğlubiyyətinə görə yüksək dini rəhbər Əli Sistanini təbrik etdiyi açıq məktub yazması oldu.

Ərafi Vatikana gedərək, Papa ilə də görüşüb. Ərafi, indiyədək ardıcıl və müsbət inkişaf yolu ilə irəliləyib. Onun adı gələcəkdə Xameneinin varisi olaraq daha da eşidilməyə davam edəcək. O, özünü güvənli və bacarıqlı bir texnokratdan, Xameneinin yerini ala biləcək bir siyasi şəxsiyyətə çevirməyə qadirdir. Bu transformasiya hələ erkən mərhələlərdə olsa da, nəticədə uğurlu olması üçün bir vacib amil mövcuddur: Xameneinin Ərafinin siyasi yüksəlişini davamlı şəkildə dəstəkləməsi. Şübhəsiz, Ərafi Xameneinin əl işidir və buna görə də tamamilə ona borcludur. O, yalnız Xamenidən aldığı dəstək ilə öz siyasi mövqeyini gücləndirə bilər; müstəqil bir siyasi bazaya sahib deyil.