BAKI, AzerVoice Analitik İnformasiya Mərkəzi
Yeni bir araşdırma İntibah dövründə İslam mədəniyyətinin Avropa kulinariya sənətinə təsirini əhatə edir. Tədqiqat müsəlmanların Avropa aristokratiyasına necə daxil olduqlarını, ədviyyatların istifadəsini və ticarətini necə dəyişdirdiklərini ortaya qoyur.
İslam Sivilizasiyasının Yüksəlişi və Aqrar İnqilab
Roma İmperiyasının eramızın V əsrində süqutu sivilizasiyanın inkişafını müvəqqəti dayandırdı. Lakin gözlənilməz şəkildə – VII əsrdə Ərəbistan yarımadasında İslam sivilizasiyası doğuldu və sürətlə dünya miqyasında yayıldı.
İslamın yayılması ilə müsəlmanlar, əvvəllər tanımadıqları bir çox meyvə və tərəvəzlə qarşılaşdılar. Bu yeni məhsulların müxtəlif iqlimlərə köçürülməsi İslam Kənd Təsərrüfatı İnqilabının əsas təkanverici qüvvəsinə çevrildi.
Yunan mənbələrində hələ eramızdan əvvəl IV əsrdə Hindistandan gələn “ağac balı” haqqında məlumat vardı. Lakin bu məhsulun Misir, Suriya, Şimali Afrika, Siciliya və İspaniyada yetişdirilməsi müsəlman aqronomlarının səyləri ilə mümkün oldu. Aqrar inqilab ticarət, səyahət və mədəniyyətlərarası ünsiyyəti gücləndirdi.
Ədviyyatlar, Təbabət və Saray Mətbəxi
Müsəlman həkimlər yeni ot və ədviyyatlardan istifadə etməyə başladılar. Bu, İslam təbabətinin inkişafını gücləndirdi və saray kulinariyasının təkmilləşməsinə yol açdı.
Ən mühüm İslam təbibləri və onların əsərləri:
- Sabit ibn Qurra (836–901) – bir neçə risalə
- Əbu Bəkr ər-Razi (865–925) – Əl-Havi fi't-Tibb
- İbn Sina (980–1037) – Əl-Qanun fi't-Tibb
- İbn Səid əl-Qurtubi (X əsr) – Kitab Xəlqul-Canin
Bu əsərlər sübut edir ki, İslam kulinariyası təsadüfi şəkildə deyil, elmi və tibbi əsaslarla inkişaf etmişdi. Yeməklər əvvəlcə təbiblər tərəfindən təsdiqlənir, sonra aşpazlar tərəfindən hazırlanırdı. Hər yeməyin müalicəvi və profilaktik dəyəri vardı: bədəni gücləndirmək, xəstəliklərə qarşı müqaviməti artırmaq, yaşlanmanı ləngitmək.
Kulinariya Ədəbiyyatının Yüksəlişi
Artan resept bolluğu nəticəsində ilk İslam kulinariya kitabları meydana gəldi:
- Kənzul-fəvaid fi Tənvi’ul-Məvaid – 10-cu əsr, Misir
- Fəzalətul-Xivan – İbn Razin Attucibi, 12-ci əsr, Əndəlüs
- Kitab ət-Təbix – əl-Bağdadi və əl-Vərrak, 13-cü əsr, İraq
- Təzkirə – Davud əl-Əntəki, 13-cü əsr, Suriya
- Vəslə ‘l-Həbib – İbn 'Adim, 13-cü əsr, Suriya
Bu əsərlər sayəsində saray mətbəxinin bəzi sirrləri xalq arasında yayılmağa başladı. Lakin yenə də bir çox yemək müalicə məqsədilə saxlanılırdı.
İslam Kulinar Mədəniyyətinin Avropada Təsiri
XIII əsrdən etibarən müsəlman həkim və aşpazların əsərləri latın dilinə tərcümə edildi və Avropada geniş yayıldı. Ferrara, Salerno, Montpellier və Paris kimi şəhərlər müsəlman tibbi və kulinariya biliklərinin mərkəzinə çevrildi.
Avropa aristokratiyası müsəlman yeməkləri və ədviyyatlarına böyük maraq göstərirdi. Əvəzində adi insanlar, xüsusilə Şimali Avropada, soğan, kələm, alma və qara çörəklə kifayətlənirdilər.
Cənubi Avropada isə salatlar, müxtəlif yağlar, pendirlər və meyvələrlə zəngin rəngarəng qidalanma mədəniyyəti formalaşmışdı.
Qidalanma Tərzi və Səhiyyə
Avropa zadəganları əsasən ətə əsaslanan rasion ilə qidalanır, tərəvəzdən istifadəni “alçaldıcı” sayırdılar. Bu səbəbdən onlar gut və həzm problemlərindən əziyyət çəkirdilər. Şirniyyat və mürəbbənin geniş yayılması isə qəbzlik xəstəliyini artırmışdı.
1496-cı ildə ərindən ayrılmış Danimarka, İsveç və Norveç kraliçası Kristina oruc və qıtlıq içində yaşayan monarxlardan biri idi. O dövrdə kilsə orucu əmr edir, xalq isə aclıq içində yaşayırdı.
Ərəb Əsərlərinin Tərcüməsi və Təsiri
Tibb və mətbəxə dair ərəb əsərlərinin latınca tərcüməsi Avropada həm həkimlərin, həm də aşpazların zənginləşməsinə səbəb oldu. Mətbəx, xüsusilə də saray kulinariyası, aristokratların güc və status nümayişi üçün bir vasitəyə çevrildi.
Artıq ənənəvi Avropa süfrəsi İslam kulinariyasının təsiri ilə dəyişirdi. Salatlar, şorbalar, sonda isə gül suyu ilə əl yuma adəti Avropa zadəganlarının mətbəx mədəniyyətində yer aldı.
İslam kulinar mədəniyyəti yalnız dad və rəngarənglik deyil, həm də tibbi, sosial və mədəni transformasiya gətirdi. Ərəb-İslam elmi və mətbəx bilikləri Avropanın inkişafında mühüm rol oynadı və bu gün belə qastronomik tarixdə əvəzedilməz yerini qoruyur.
