BAKI,AzerVoice
1980-ci illərin sonunda, Soyuq Müharibənin sona çatmasına yaxın, alman tədqiqatçısı Hartmut Henrix və onun həmkarları Şimali Atlantik okeanının dərinliklərində nüvə tullantılarının basdırılması imkanlarını araşdırırdı. Bu araşdırmalar zamanı onlar okean dibinin çökmə qatlarından nümunələr götürdülər. Bu nümunələr, keçmiş iqlim dəyişikliklərini araşdıran alimlər üçün "zaman kapsulu" rolunu oynayır və gələcək iqlim dəyişiklikləri haqqında proqnozlar verməyə kömək edir.
Henrix bu tapıntıları analiz edərək, bəzi mineralların və süxurların dəniz və ya okeanın dibinə necə gəlib çatdığını aşkar etdi. Məlum oldu ki, bu materiallar buzdağları vasitəsilə yerindən qoparılaraq suya daşınmışdır. Bu tapıntılar "Henrix hadisələri" adlanır və alimə görə, son buz dövründə buz təbəqələrinin kütləvi dağılmasına və okeanın dövriyyəsinin pozulmasına səbəb olmuşdur.
Okeanların Qlobal Rolu
Okeanlar Yer səthinin təxminən üçdə ikisini təşkil edir və iqlim sisteminin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. İnsan orqanizmində qan necə dövr edirsə, okean axınları da qlobal istiliyi və qida maddələrini daşıyır, müxtəlif ekosistemlərin balansını qoruyur. Bu axınlar əsasən iki kateqoriyaya bölünür:
- Səthi axınlar – Günəş enerjisi və külək sistemləri tərəfindən idarə olunur, isti suları tropik bölgələrdən qütblərə daşıyır.
- Dərin axınlar – Su temperaturu və duzluluq fərqləri ilə hərəkət edir və "termohalin dövriyyəsi" kimi tanınır.
Qlobal istiləşmə nəticəsində buzlaqların əriməsi və duzluluğun azalması bu sistemin işləməsinə təhlükə yaradır.
Keçmişdən Dərslər və Gələcəyə Proqnozlar
Son buz dövründə (təxminən 115,000 – 11,700 il əvvəl) qitələri əhatə edən buz təbəqələri kəskin ərimələr yaşamış və bu, okeanların dövriyyə sisteminə təsir etmişdir. Xüsusilə, Şimali Amerikadakı "Laurentid Buz Qatı" böyük miqdarda buzlaqların suya qarışmasına səbəb olub. Nəticədə, Atlantik okeanının duzluluq balansı dəyişmiş və bu da "termohalin dövriyyəsinin" zəifləməsinə gətirib çıxarmışdır.
Alimlər hesab edirlər ki, 21-ci əsrin ortalarına qədər Atlantik okeanının çevrilmə dövriyyəsi (AMOC) çökə bilər. Bu baş verərsə, Qərbi Avropa və Şimali Amerikanın şərq hissələrində iqlim soyuyacaq, ekvatorial bölgələrdə isə ekstremal istilər müşahidə ediləcəkdir.
Müasir Araşdırmalar və Qorxu Ssenariləri
Kaliforniya Universitetinin tədqiqatçısı Dr. Yuxin Çjou və onun komandası Qrenlandiyanın buz qatının sürətlə əriməsini araşdıraraq belə qənaətə gəliblər ki, yaxın gələcəkdə Henrix hadisələrinə bənzər dəyişikliklər baş verə bilər. Onların araşdırmasına görə, 2100-cü ilə qədər Qrenlandiyadakı buz kütləsinin əriməsi okean dövriyyəsinə ciddi təsir etməsə də, 22-ci əsrdə bu sistemin daha sürətlə çökməsinə gətirib çıxara bilər.
Tədqiqatçılar, həmçinin Şimal Buzlu Okeanının iqlimə təsirini araşdırmışlar. Onların nəticələri göstərir ki, son interqlasial dövrdə (təxminən 128,000 il əvvəl) buzlaqların əriməsi Atlantik okeanının çevrilmə dövriyyəsini zəiflədib. Bu, gələcəkdə də baş verə biləcək risklərə işıq tutur.
Antarktida və Cənub Qütbündən Gələn Xəbərdarlıqlar
Avstraliyanın Yeni Cənubi Uels Universitetindən Dr. Mettyu İngland və komandası, Antarktida buzlaqlarının əriməsinin dərin okean dövriyyəsinə təsirini araşdırıblar. Onların modellərinə əsasən, 2050-ci ilə qədər Antarktida yaxınlığındakı dərin okean axınları əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyəcək. Bu, okeanların dərin qatlarında durğunluğa səbəb ola bilər və qlobal iqlimə ciddi təsir göstərə bilər.
Ekoloji və İqtisadi Təsirlər
Okean axınlarının zəifləməsi:
- Tropik bölgələrdə istiliyi artıracaq,
- Avropada və Şimali Amerikada soyuq hava dalğalarını gücləndirəcək,
- Quraqlıq və ekstremal hava hadisələrini artıracaq,
- Balıqçılıq və dəniz ekosistemlərini ciddi təhlükəyə salacaq.
"Okeanların və İqlimin Dözümlülüyü Alyansı"nın rəhbəri Dr. Alastair Harris bildirir ki, okean axınlarının yavaşlaması oksigen səviyyəsinin azalmasına və ekosistemlərin məhv olmasına gətirib çıxara bilər. Okean temperaturunun artması və turşulaşma mərcan riflərini, qütb ekosistemlərini və balıq populyasiyalarını təhlükə altına alır.
Həll Yolları və Gələcək Ümidlər
Mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu fəlakətlərin qarşısını almağın yeganə yolu qlobal istiləşməni məhdudlaşdırmaqdır. Dr. Harris vurğulayır ki:
- Bərpa olunan enerjiyə keçid,
- Aşağı karbon texnologiyalarından istifadə,
- Manqrov meşələri və dəniz otlaqlarının qorunması okean istiliyinin və səviyyəsinin artmasının qarşısını ala bilər.
Paris İqlim Sazişi çərçivəsində dünyanın temperatur artımını 1.5°C səviyyəsində saxlamaq hədəflənir. Lakin, hazırkı tendensiyalar davam edərsə, temperatur artımı 2.6 - 3.1°C arasında ola bilər ki, bu da geri dönməz dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
Dr. Çjou bildirir ki, "buz təbəqələri bizim planetimizin iqlim balansını təmin edən əsas amillərdəndir. Onların sürətli əriməsi hava şəraitini dəyişdirəcək, dəniz səviyyəsini artıracaq və canlılar üçün uyğunlaşmanı çətinləşdirəcək."
Okean sisteminin çökməsi artıq ehtimaldan daha çox reallığa çevrilməkdədir. Bunun qarşısını almaq üçün təcili tədbirlər görülməlidir. Əks halda, növbəti əsrdə planetimizdə geri dönməz iqlim dəyişiklikləri baş verə bilər.