BAKI,AzerVoice
Tarixçilər orta əsrlərdə Qərb və İslam dünyasının tibb sahəsindəki vəziyyətini müqayisə edərkən, adətən Qərbdəki geriləməni və müsəlmanların əldə etdiyi elmi nailiyyətləri göstərən konkret tarixi hadisələrə istinad edirlər.
Amerikalı tarixçi Tomas F. Madden “Crusades: The Illustrated History” (“Səlib yürüşləri: Rəsmli tarix”) adlı kitabının tibblə bağlı fəslinə səlib yürüşləri dövründə baş vermiş iki diqqətçəkən hadisə ilə başlayır. Bu hadisələr həmin dövrdə müsəlman və xristian dünyasında tibbi bilik və təcrübə arasındakı fərqi açıq şəkildə nümayiş etdirir.
Birinci hadisədə xristian bir əsgərin ayağı ağır yaralanır. Müsəlman həkim yaralını müalicə edir, yarasını sarıyır və onu ordugahına geri göndərir. Lakin daha sonra xristian bir həkim xəstəni yenidən müayinə edərək ayağını kəsir və nəticədə əsgər həyatını itirir. İkinci hadisədə isə qarnı ağrıyan xristian kralı müsəlman həkim müayinə edərək ona sadəcə istirahət etməyi tövsiyə edir. Lakin xristian həkim tərəfindən tətbiq olunan dərman müalicəsi kralın vəziyyətini ağırlaşdırır və o, gecəni sağ çıxmır.
1095-ci ildə Səlib yürüşləri başladığı zaman dünyaya gəlmiş Üsamə ibn Münqiz də həmin dövrə aid oxşar hadisələri öz əsərlərində təsvir etmişdir. Onun “Kitabül-İtibar” (“İbrətlər kitabı”) adlı əsərində Maddenin qeyd etdiyi hadisələrə bənzər iki nümunə yer alır. Bu dəfə ayağı yaralanan şəxs əsgər deyil, sıravi bir insan, mədə xəstəliyindən əziyyət çəkən isə bir qadındır. Hər iki xəstəni müalicə edən ərəb həkim Üsamənin əmisi Sabit idi. Təəssüf ki, hər iki halda da xristian həkimlərin müdaxiləsindən sonra xəstələr vəfat etmişdir.
Üsamə ibn Münqiz xristian həkimlərin uğurlu müalicə nümunələrini də qeyd edir. Bir hadisədə xəstə xristian hersoqunun Bernard adlı xəzinədarı idi. Ayağına at təpiyi dəymiş, yarası iltihablanmışdı. Fransız bir həkim məlhəmi təmizləyərək yaranı tünd sirkə ilə yuyur və bu müalicə uğurlu olur. Digər hadisədə isə boynu sıraca xəstəliyinə tutulmuş müsəlman bir gənc fransız həkim tərəfindən müalicə olunur və qısa müddətdə sağalır.
İslam dünyasında tibb və elmi mühit
Həmin dövrdə tibb bilikləri müəyyən bir məkan və ya coğrafiya ilə məhdudlaşmırdı. Tibbi məlumatlar müasir dövrdə olduğu kimi sürətlə yayılırdı. İslamın ilk dövrlərində Çin, Hindistan, Yunanıstan və İran farmakologiya sahəsində qabaqcıl mərkəzlər hesab olunurdu. Sasanilər dövründə Xosrov Ənuşirəvan öz şəxsi həkimi Bərzəveyhi Hindistana göndərərək dərmanlara dair kitablar və hindli həkimlər gətizdirmişdi. Bitki tərkibli dərmanlar və xalq təbabəti geniş yayılmışdı.
Cündişapur şəhəri ərəb və fars dünyasına çox sayda məşhur həkim qazandırmışdı. Həzrət Məhəmmədin müasiri olan məşhur həkim Haris ibn Kələdə tibb təhsilini məhz burada almışdı. Onun əsas sağlamlıq prinsipi “qədərində yemək” idi. O bildirirdi ki, insan doyduqdan sonra yeməyə davam edərsə, bu sağlamlığa zərər verir. Həzrət Məhəmməd onunla dostluq edir və xəstələri onun yanına göndərirdi.
Peyğəmbərin digər müasirlərindən biri olan cərrah ibn Əbi, eləcə də Eginyalı Pavel doğuş və cərrahiyyə sahəsindəki bacarıqları ilə İslam dünyasında tanınmışdı.
Həzrət Məhəmmədin sağlamlıqla bağlı tövsiyələri də diqqətəlayiqdir. O, bal şərbətinin istifadəsini, yaraların dağlanmasını və küpə salma üsulunu tövsiyə etmişdir. Yoluxucu xəstəliklərin təhlükəsini anlayaraq müsəlmanlara epidemiya olan yerlərə getməməyi məsləhət görmüşdür. Eyni zamanda xəstələri ziyarət etməyi, onlara mənəvi dəstək verməyi və gigiyenaya riayət etməyi tövsiyə etmişdir.
İslam dövründə yunan və qipti dillərindən ərəb dilinə çoxlu tibbi və fəlsəfi əsərlər tərcümə edilmişdir. Bir çox müsəlman həkim eyni zamanda filosof idi və cəmiyyətlərində yüksək hörmətə malik idilər.
Əməvilər dövründə yaşamış həkimlər haqqında yazılı mənbələr mövcuddur. İlk Əməvi xəlifəsi Müaviyənin şəxsi həkimi İbn Üsal olmuşdur. Yüz il yaşayan Əbul-Həkəm isə arteriya qanamalarının müalicəsində əldə etdiyi uğurlarla məşhurlaşmışdı. Onun oğlu İsa İslam dünyasında tibb sahəsində ilk kitabın müəllifi hesab olunur.
Abbasilər dövründə isə tibb daha da inkişaf etdi. 765-ci ildə xəlifə Mənsur Cündişapurdan Curcis ibn Bəxtişunu Bağdada dəvət etdi. Bahtişular nəsli altı nəsil boyunca İslam dünyasının ən məşhur həkimlərindən olmuşdur.
Bu dövrün ən böyük simalarından biri Hüneyn ibn İshaq idi. O, yunan dilini mükəmməl öyrənərək Qalen və Hippokratın əsərlərini yüksək dəqiqliklə ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Hüneyn təkcə tərcüməçi deyil, həm də yüzə yaxın elmi əsərin müəllifi idi. Onun “Məqalat fil-eyn” əsəri gözün anatomiyasına həsr olunmuş ilk elmi kitab hesab olunur.
Hüneynin tələbələrindən olan İsa ibn Əli (“Jesu Haly”) oftalmologiya sahəsində yazdığı orijinal əsərlərlə tanınmışdır. Bu əsər 130 göz xəstəliyini və 143 müalicə üsulunu əhatə edir və bu günə qədər tam şəkildə gəlib çatmışdır.
Hüneynin müasiri Kindi isə daha çox filosof kimi tanınsa da, tibb sahəsində də mühüm töhfələr vermişdir. O, dərman dozalarının dəqiq hesablanması mövzusunda ayrıca əsər yazaraq tibbin inkişafına əhəmiyyətli töhfə vermişdir.