BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Yoluxucu xəstəliklər tibb tarixində hər zaman böyük maraq doğurmuşdur. Mikrob və miazma nəzəriyyələrinin inkişafı kimi mühüm anlayışlar geniş şəkildə öyrənilmiş və müxtəlif elmi dairələr tərəfindən şərh edilmişdir. Lakin müsəlmanların tibb sahəsinə verdiyi tarixi töhfələr bu diskurslarda çox zaman diqqətdən kənarda qalmışdır.
Bu məqalədə İslam sivilizasiyası dövründə (VII–XIV əsrlər) yoluxucu xəstəliklər haqqında anlayışlar və onlara verilən cavablar cüzam, Qara Ölüm və çiçək xəstəliyi nümunəsində araşdırılır. Məqsəd, müxtəlif müsəlman cəmiyyətlərinin bu xəstəliklərə necə yanaşdığını və dini inancların bu yanaşmalara necə təsir etdiyini göstərməkdir.
Tarixi Kontekst: Epidemiya və Sivilizasiya
Tarix boyu yoluxucu xəstəliklər insan cəmiyyətlərinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Qlobal pandemiyalar milyonlarla insanın həyatına son qoymuş, əhali strukturlarını, siyasi sabitliyi və iqtisadiyyatları dəyişdirmişdir. VII-XIV əsrlər arasında geniş ərazidə – İspaniyadan Çinə qədər uzanan – çiçəklənən İslam sivilizasiyası da epidemiyalardan sığortalanmamışdı.
Bəzi tədqiqatçılar müsəlman cəmiyyətlərinin bu epidemiyalara passiv, fatalist yanaşdığını irəli sürsələr də, əslində həmin dövrün alimləri, həkimləri və adi insanlar arasında xəstəlikləri anlamaq və onlara cavab vermək üçün müxtəlif və kompleks üsullar mövcud idi.
Xəstəliyin Mənşəyi: İnanclar və Təcrübələr
Bu gün biz yoluxucu xəstəlikləri mikrob nəzəriyyəsi ilə izah edirik. XIX əsrdə inkişaf edən bu nəzəriyyə xəstəliklərin mikroorqanizmlər tərəfindən törədildiyini sübut etdi. Lakin bu anlayışdan əvvəl, xəstəliklərin mənşəyi müxtəlif izahlarla açıqlanırdı.
İslam dünyasında erkən dövrlərdə bəzi epidemiyalar ilahi cəza kimi şərh edilirdi. Məsələn, Suriyada baş verən Amvas vəbası (təqribən 638-ci il) əvvəlki əhalinin günahlarına görə Allahın qəzəbi sayılırdı. Bununla belə, həmin vəbada ölən müsəlmanların şəhid hesab edilməsi və hadisə ilə bağlı hədislərdə verilən karantin tövsiyələri diqqətəlayiqdir. "Əgər bir ölkədə vəba yayıldığını eşitsəniz, ora getməyin. Əgər oradasınızsa, oranı tərk etməyin" – bu tövsiyə müasir karantin prinsiplərinə çox bənzəyir.
Hədislərdə Profilaktika və Gigiyena
İslamda Məhəmməd Peyğımbərin həyatına dair hədislər gigiyena və sağlamlıqla bağlı mühüm göstərişlər verir. "Təmizlik imanın yarısıdır" kimi hədislər müsəlmanlarda həm fiziki, həm də mənəvi təmizliyə böyük önəm verildiyini göstərir. Gündəlik dəstəmaz və namaz vərdişləri, balanslaşdırılmış pəhriz, təmiz su istifadəsi və ictimai gigiyena barədə tövsiyələr İslamın yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısının alınmasına yönəlmiş dərin sağlamlıq fəlsəfəsini ortaya qoyur.
Humoral və Miazma Nəzəriyyəsi
IX əsrdə Yunan, Hind və Fars mənbələrindən tərcümə olunan tibbi əsərlər sayəsində müsəlman dünyasında miazma nəzəriyyəsi geniş yayılmışdı. Bu nəzəriyyəyə görə xəstəliklər zəhərli və çirkli havadan – "miazmadan" – qaynaqlanırdı. Hippokratın dörd bədən mayesi nəzəriyyəsi də müsəlman alimləri tərəfindən qəbul edilmiş və inkişaf etdirilmişdi. Əl-Təbəri, ər-Razi, İbn Sina kimi alimlər cüzam və vəbanı yoluxucu hesab etsələr də, bu xəstəliklərin havanın keyfiyyəti vasitəsilə yayıldığını düşünürdülər.
Cüzam və Sosial Yanaşma
Orta əsrlər Avropasında cüzamlılar günahkar sayılır və cəmiyyət tərəfindən tam təcrid edilirdilər. Onlara xəbərdarlıq zəngləri və xüsusi geyimlər verilir, insanlarla ünsiyyətdən çəkindirilirdilər. Müsəlman dünyasında isə cüzamlılara münasibət daha mərhəmətli idi. Xəlifə Vəlid ibn Əbdülməlikin 707-ci ildə tikdirdiyi ilk müsəlman xəstəxanası – bimaristan – məhz cüzamlılar üçün idi. Bu xəstəxanada xəstələr təcrid edilərək, xüsusi geyimlərlə mütəxəssis həkimlərin nəzarətində müalicə olunurdular. Qida və qulluq pulsuz şəkildə təmin edilirdi.
Din və Elmin Qarşılıqlı Əlaqəsi
Bəzi hədislərdə cüzamlılardan uzaq durmaq tövsiyə edilsə də, digər zəif rəvayətlərdə Peyğəmbərin cüzamlı şəxslərlə birlikdə yemək yeməsi də qeyd olunur. Bu ziddiyyətlər alimlər arasında fikir ayrılığına səbəb olmuş və mübahisələr doğurmuşdur. IX əsrdə mütəzilə məktəbi ağlı və məntiqi əsas tutaraq bəzi hədislərin doğruluğunu sorğulamışdır. Bununla yanaşı, digər alimlər hədislərin kontekstual şərhini müdafiə etmişlər. Beləliklə, İslamda din və elmin qarşılıqlı əlaqəsi daim müxtəlif baxışların dialoqu ilə formalaşmışdır.
Qara Ölüm və İslam Dünyası
XIV əsrin ortalarında baş verən bubonik vəba – Qara Ölüm – Asiya, Avropa və Şimali Afrikanı əhatə edən geniş miqyaslı pandemiya idi. Ölüm nisbəti 30–60% arasında dəyişirdi. Müsəlman alimləri bu pandemiyaya qarşı da elmi və dini yanaşmaları bir arada tətbiq edirdilər.
Ər-Razi və Diferensial Diaqnoz
Çiçək xəstəliyi minilliklər boyu bəşəriyyəti sarsıdan xəstəliklərdən biri idi. Lakin onun elmi izahı çox gec verildi. IX əsrdə məşhur müsəlman həkimi Əbu Bəkr ər-Razi (Rhazes) "Kitab fi əl-Cədari və-l-Həsəbə" adlı risaləsində çiçək və qızılca xəstəliklərini fərqləndirən ilk həkim oldu. O, bu iki xəstəliyin simptomlarını təhlil edərək, diferensial diaqnoz metodunu tətbiq etdi. Əsəri sonrakı əsrlərdə bir çox dillərə tərcümə edildi və İbn Sinaya qədər uzanan həkimlərə təsir göstərdi.
Varioasiya və Peyvəndin Əsası
Ər-Razi çiçək xəstəliyindən sağ çıxanların ikinci dəfə bu xəstəliyə tutulmadığını müşahidə edərək, immunitet anlayışına əsaslanan varioasiya təcrübəsini dəstəkləmişdi. Varioasiya zamanı yüngül xəstədən götürülən irin sağlam insana yeridilir və nəticədə xəstəlik daha yüngül keçir, lakin immunitet formalaşırdı. Bu metod Asiyadan Afrikaya, oradan isə Osmanlıya qədər yayılmışdı.
1796-cı ildə Edvard Cenner inək çiçəyi ilə bu prinsipə əsaslanaraq ilk peyvəndi hazırladı. Bu hadisə İslam alimlərinin əsrlərlə davam edən müşahidə və biliklərinin Qərb elmi nailiyyətlərinə necə təsir göstərdiyini sübut edir. 1979-cu ildə ÜST-nin səyləri nəticəsində çiçək xəstəliyi rəsmi olaraq yer üzündən silinən ilk xəstəlik oldu.
Bu tarixi bələdçi göstərir ki, İslam sivilizasiyası yoluxucu xəstəliklərə qarşı sadəcə dini təslimçilik deyil, rasional, elmi və sosial məsuliyyət yanaşmaları ilə cavab verirdi.
