BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İraqda son həftələrdə müşahidə olunan sakitlik, hökumətlə İrana
bağlı silahlı qruplar arasında qeyri-rəsmi razılaşmaya əsaslanır.
Bu razılaşma, İraqın İsraillə İran və ya onun regional qolları
arasındakı qarşıdurmadan uzaq tutulması məqsədilə qurulub. Lakin
İraq siyasi arenasını yaxından izləyən siyasi və analitik çevrələr
hesab edir ki, ölkədə bu sakitliyin fonunda əsaslı siyasi
dəyişikliklər baş verə bilər.
Bu dəyişikliklər, indiyə qədər formalaşmış siyasi
tarazlığın – xüsusən də şiə, sünni və kürd siyasi qüvvələri
arasındakı balansın yenidən qurulmasına səbəb ola bilər.
Çünki İraq daxilində müxtəlif regional güclərin təsiri mövcuddur və
bu qüvvələr siyasi qrupların birinə və ya bir neçəsinə birbaşa
təsir göstərir.
Son həftələrdə İraq daxilində üç əsas göstərici bu siyasi dəyişikliklərin baş verəcəyinə işarə edib. Hər biri İranın bölgədəki rolunun zəifləməsinin siyasi əks-sədası olaraq qiymətləndirilir. Bu göstəricilərdən biri, İrana yaxın iraqlı siyasi qüvvələrin ABŞ hərbi varlığına münasibətinin əksinə çevrilməsidir. Digəri, Kürdüstan bölgəsinin İrana bağlı mərkəzi qüvvələrin “qırmızı xətlərini” daha cəsarətlə keçməsi və Tehranla daha balanslı münasibət axtarmasıdır. Üçüncüsü isə, sünni qüvvələrin daha açıq və sərbəst mövqe sərgiləməsidir, hətta bu mövqelər hökumətin mövqeyi ilə strateji baxımdan üst-üstə düşməsə belə.
ABŞ hərbi varlığına münasibətdə dəyişiklik
Suriyada Əsəd rejiminin süqutundan və İran nüfuzunun zəifləməsindən əvvəlki aylarda, İraqdakı şiə siyasi qüvvələrinin əsas gündəmi “ABŞ qüvvələrinin İraqdan çıxarılması” idi. Bu mövzuya yönələn təbliğat, milli məsələ kimi təqdim olunur, digər tərəflər isə dolayı şəkildə “satqınlıqda” ittiham olunurdu.
Kürd siyasi partiyaları bu çağırışlara açıq şəkildə qarşı çıxır, bunun İraqın maraqlarına uyğun olmadığını bildirirdilər – xüsusilə də İraqın hava hücumundan müdafiə sistemi olmadığı üçün. Sünni partiyalar da eyni mövqedə dayanırdı, lakin bu fikri dolayı yollarla çatdırır, “terrorla mübarizə” bəhanəsi ilə ABŞ qüvvələrinin rolunu müdafiə edirdilər.
Əslində, bu üç tərəfin ABŞ varlığı ilə bağlı yanaşması daha dərinə gedirdi:
Şiə qüvvələri bu məsələni İranın dəstəyi ilə tam siyasi hegemonluğa çatmaq üçün son addım kimi görürdü.
Kürdlər üçün isə ABŞ hərbi varlığı, əldə etdikləri federativ statusun yeganə təminatçısı idi və İrana yaxın qüvvələrin bunu hər an ləğv etmək potensialından ehtiyat edirdilər.
Sünnilər isə ABŞ-ı İranın İraqdakı planlarının qarşısını alan yeganə qoruyucu güc kimi dəyərləndirirdilər. Xüsusilə 2015-ci ildə sünni bölgələrin təhlükəsizliyi qəsdən zəiflədilmiş və nəticədə İŞİD həmin əraziləri işğal etmişdi. Onlar bu vəziyyətin təkrarlanmasından qorxurlar.
Lakin son aylarda bu müzakirələr səngiyib və İranın zəifləməsi fonunda bu mövqe tamamilə dəyişib. Şiə qüvvələri indi ABŞ hərbi varlığını siyasi sistemin təhlükəsizliyi üçün zəruri hesab edirlər. Bu qüvvələr düşünürlər ki, ABŞ-ın İraqda qalması həm Suriyadan gələ biləcək təhlükələri önləyəcək, həm də radikal silahlı qrupların “Haşdi Şaabi”yə qarşı mövqeyini zəiflədəcək.
Bundan əlavə, şiə qüvvələri düşünürlər ki, ABŞ-la səssiz razılaşma çərçivəsində bu varlıq, İsrailin sürpriz hücumlarından da qoruyucu rol oynaya bilər.
Eyni zamanda sünni qüvvələr, indi ABŞ hərbi varlığını özlərini siyasi sistemdəki dəyişikliklərə aparan yoldakı maneə kimi görürlər.
Kürd siyasi cəbhəsində iddialı dönüş
Regionda baş verən dəyişikliklər fonunda, İraq Kürd partiyalarının mövqeyində ciddi dönüş müşahidə olunub. Kürd partiyaları bu dəyişikliklərin onlara yeni milli və iqtisadi imkanlar qazandıracağına inanır.
Bağdadla Ərbil arasında texniki komissiyalar Kürd neftinin yenidən ixracına dair danışıqları davam etdirdiyi vaxt, Kürdüstan hökumətinin başçısı Bərzani ABŞ-ın Onyx və HKN şirkətləri ilə 110 milyard dollarlıq neft və qaz müqavilələri imzalayıb. Bu müqavilələr ABŞ rəsmiləri tərəfindən açıq şəkildə alqışlanıb, onların İraq-Kürdüstan münasibətlərini strateji əsas kimi dəyərləndirdikləri vurğulanıb.
Bu müqavilələr 2 il əvvəl Parisdəki Ticarət Palatası tərəfindən verilmiş qərarla – Kürdüstanın mərkəzi hökumətin icazəsi olmadan neft satmasının qanunsuz elan olunması ilə mümkünsüz görünürdü. Amma regional vəziyyətin dəyişməsi, Kürd tərəfinə bu addımı atmağa imkan verdi.
Bağdad hökumətinin reaksiyası isə sadə və eskalasiyaedici olmayıb – yalnız Neft Nazirliyinin qısa bəyanatı ilə kifayətlənilib.
Kürd regional rəhbərliyi, İranın dəstəklədiyi tərəflərin təzyiqlərinə baxmayaraq, ölkə daxilində və sərhəddə özünü daha təhlükəsiz hiss edir. Ərbil hava limanına və mülki obyektlərə qarşı hücumlar da daxil olmaqla İranın ötən illərdəki təzyiqləri, artıq keçmişdə qalıb.
Kürd liderlərinin İrana tez-tez səfərləri, həmçinin İran prezidentinin Kürdüstan bölgəsindəki şəhərlərə son səfəri də iki tərəf arasında yeni, balanslı münasibət axtarışlarının göstəricisidir.
Sünni siyasi cəbhə daha cəsarətli mövqe tutur
İraqın sünni siyasi dairələri bölgədə baş verən dəyişikliklərdən məmnun olduqlarını gizlətmirlər. Onların ritorikası dəyişib, daha açıq şəkildə siyasi və sosial haqsızlıqlardan danışırlar, xüsusilə də İrana bağlı silahlı qrupların təsiri altında olan bölgələrdə.
Sünni liderlər, Suriya rejiminin dəyişməsini müsbət bir dönüş kimi dəyərləndiriblər. Bu, rəsmi Bağdadın ehtiyatlı mövqeyindən tamamilə fərqlənir və İrana yaxın şiə qrupları tərəfindən narahatlıqla qarşılanır.
Sünnilər, İranı son onillikdə İraqın daxili siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sistemini böhrana sürükləməkdə əsas məsuliyyət daşıyan güc hesab edirlər.
Ən vacib dəyişikliklərdən biri də sünni liderlərin yeni parlament seçkiləri ilə bağlı ifadə etdikləri fikirlərdir. Onlar bildirirlər ki, yalnız “protokol xarakterli parlament sədri” postu ilə kifayətlənmək niyyətində deyillər. Onlar strateji nazirliklərdən, təhlükəsizlik və iqtisadi qərarlardan, milli təhlükəsizlik şurasından kənarlaşdırıldıqlarını açıq şəkildə dilə gətirirlər.
Bu səsləri indi İraqın istənilən televiziya debatında eşitmək olar. Halbuki bir neçə ay əvvəl bu cür mövqelərin ictimai şəkildə səsləndirilməsi qeyri-mümkün idi.
Sünni siyasi blokun artan tələbkarlığı: daxili sistemin yenidən qurulması çağırışı
Sünni siyasi liderlər bölgədə baş verən dəyişikliklər fonunda İraq daxilindəki siyasi sistemin yenidən qurulmasını zəruri və qaçılmaz hesab edirlər. Onların fikrincə, qarşıdan gələn parlament seçkiləri bu dönüş nöqtəsinin başlanğıcı olmalıdır.
Sünni təmsilçilər açıq şəkildə bildirirlər ki, indiyədək siyasi sistemdə onlara ayrılmış “parlament sədri” kimi formal və simvolik mövqelər artıq qəbul edilə bilməz. Onlar strateji nazirliklərdən – xüsusilə təhlükəsizlik, iqtisadiyyat və xarici əlaqələrlə bağlı strukturlardan tamamilə uzaqlaşdırıldıqlarını, İraqın regional və beynəlxalq mövqeyi ilə bağlı qərarların qəbulunda iştirak etmədiklərini vurğulayırlar.
Bundan əlavə, sünni liderlər tez-tez Milli Təhlükəsizlik Şurasında, kəşfiyyat qurumlarında və əsas silahlı birləşmələrin rəhbərliyində iştirak etmədiklərinə diqqət çəkirlər. Onlar bu vəziyyətin gələcəkdə təhlükəli nəticələrə səbəb ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edirlər və bu səbəbdən dəyişikliklərin qaçılmaz olduğunu bildirirlər.
Qeyd edək ki, bu cür sərt və açıq mövqelər bir neçə həftə əvvəl belə, səsləndirilməsi mümkünsüz olan fikirlər idi. Lakin İranın regional mövqeyindəki zəifləmə, sünni siyasi qüvvələrə öz haqlarını daha sərbəst şəkildə tələb etmək imkanı yaradıb.
İranın regional nüfuzunun zəifləməsi ilə İraqda illərlə qorunan siyasi tarazlıq pozulmaq üzrədir. Hər üç əsas siyasi blok – şiələr, sünnilər və kürdlər – bu geosiyasi dəyişikliklərə öz mövqelərini yenidən qurmaqla reaksiya verirlər.Şiə qüvvələri ABŞ hərbi varlığını artıq təhlükə kimi deyil, sistemin davamlılığını qoruyan faktor kimi qiymətləndirir.
Kürdlər İranın təzyiqlərindən sonra qərb ölkələri ilə strateji enerji əməkdaşlığına yönəlib və öz mövqelərini möhkəmləndirirlər. Sünnilər isə daha açıq və tələbkar mövqe ilə çıxış edərək təkcə rəmzi təmsilçiliklə kifayətlənmək istəmədiklərini bəyan edirlər.
Bütün bu dəyişikliklər İraqın siyasi gələcəyini formalaşdıracaq yeni bir dövrün astanasında olduğuna işarə edir. Bu prosesin necə inkişaf edəcəyi isə 2025-ci ilin sonuna planlaşdırılan parlament seçkilərində daha aydın görünəcək.
