BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Tarix boyunca müharibə insanın ən qanlı ictimai hadisəsi olub. Müharibənin mərasimləri (ritualları) və simvolları da vardır - həm müharibədən əvvəl, həm də sonra; qələbə və ya məğlubiyyət zamanı. Şübhəsiz ki, bu ritual və simvollar müharibəyə legitimlik və müqəddəslik qazandırmağa xidmət edir. Həmçinin düşmənin insan obrazını “dehumanizasiya” etməklə onu məhv etməyi asanlaşdırmaq məqsədini daşıyır.
Müharibə adətən müxtəlif teatrlar - sahə, dəniz, hava, kosmos və kiber - üzrə aparılır. Ənənəvi olaraq quru müharibəsi qələbənin qərarverici meyarı sayılır. Eyni zamanda müharibələrin bir neçə teatrda birgə (combined) aparılmasına da alışmışıq. Məsələn, ABŞ adətən döyüşü hava qüvvələri ilə başlayır, düşmənin qərargah və nəzarət mərkəzlərini hədəfə alır, eyni vaxtda isə rəqibin rəqəmsal imkanlarını sıradan çıxarmaq üçün kiber qabiliyyətindən istifadə edir.
Bəzi strateqlər hesab edirlər ki, süni intellektin (AI) müharibə teatrına daxil olması dönüşedici - yəni fundamentaldır. Bu, köhnə müharibə metodlarına meydan oxuyur və gələcəyin müharibəsinin aparılma tərzinə, xüsusilə hərbi doktrinaya (doctrinal shift) köklü dəyişikliklər tələb edir. Bu səbəbdən böyük güclər arasında gələcək müharibəyə hazırlıqla bağlı qlobal çaşqınlıq müşahidə olunur; həmin gələcək müharibənin bəzi konturları Rusiya-Ukrayna münaqişəsində artıq üzə çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ukraynaya rəsmi olaraq “müharibə” elan etməyib, onu “xüsusi hərbi əməliyyat” adlandırıb. Bu məqamda ABŞ da Rusiyadan fərqlənmir: tarixi boyu Konqres tərəfindən rəsmi müharibə elan edilməsi yalnız beş dəfə baş verib, amma ABŞ çoxsaylı və məhdudmiqyaslı müharibələr apardıb - Koreya, Vyetnam, Körfəz müharibəsi, Əfqanıstan, 2003-cü il İraq kampaniyası və s. Həmçinin Qrenada, Kosovо, Liviya kimi kiçik hərbi əməliyyatlar da mövcuddur.
Bəs bəzi müharibə növlərinin adlandırılması necədir?
Ümumi müharibə (Total War): Bu halda dövlət bütün resurslarını və bütün ölçülərdə səfərbər edərək qələbə qazanmağa və ya milli təhlükəsizliyi minimal səviyyədə qorumağa yönəlir. Birinci və İkinci dünya müharibələri bu kateqoriyaya aid edilir. Ümumi müharibəyə qarşı məhdud (limited) müharibə dayanır - məhdud siyasi məqsədlərə və məhdud vasitələrə yönələn müharibə.
Hibrid müharibə (Hybrid): Bu müharibə ənənəvi hərbi vasitələrlə yanaşı qeyri-ənənəvi taktikalar və vasitələrdən - partizan müharibəsi, terror, kiberhücumlar və s. - eyni vaxtda istifadə edir. Məqsəd düşmənin zəif məqamlarına yönəlmək, onun psixologiyasına (cognitive) təsir göstərmək və mənəvi ruhunu sarsıtmaqdır. Əgər bu növ müharibəni aparan tərəf ümumi və ya məhdud müharibəyə getmək istəmirsə, o, adətən növbəti adlandırmaya - “boz zona” müharibəsinə yönəlir.
Boz zona müharibəsi (Grey-Zone): Bu, real müharibə həddinə (threshold) çatmayan, amma onu aşmayan müharibə növüdür. Burada istifadə olunan vasitələr məsuliyyəti inkar etməyə (deniability) imkan verir, lakin açıq müharibəyə çevrilmir. Hədəf strateji qazanc əldə etməkdir, lakin qırmızı xətləri keçməmək şərti ilə. Hazırda Rusiya bu tip (hibrid + boz zona) müharibəni NATO-ya qarşı aparır, bəzi NATO mənbələrinə görə. Məsələn, Rusiya mənşəli “Gerbera” tipli 19 pilotsuz aparatı Polşa sərhədini pozmuşdu; onlarla mübarizə aparıldı, amma böyük maliyyətlə - və həmin PUA-lar partlayıcı başlıqla təchiz olunmamışdı.
Alqoritmik müharibə (Algorithmic Warfare): Süni intellektin müharibəyə daxil olması ilə müharibənin xarakteri köklü şəkildə dəyişib. Burada alqoritmlər böyük həcimli məlumatı (data) analiz edərək müharibəni sürətləndirir. Hələlik insan bu müharibəni idarə edir - süni intellekt “singularity” (təkamül) nöqtəsinə - — yəni insan şüuru və intellekti ilə bərabər və ya üstün vəziyyətə gəlməyib. AI qərarverməni sürətləndirərək döyüşdə təşəbbüsü ələ saxlamağa yardım edir, eyni zamanda döyüş teatrını rəqəmsallaşdırır və müxtəlif silah sistemlərini real vaxtlı “ağ” şəbəkədə birləşdirir (battlespace).
Agentik müharibə (Agentic Warfare): Süni intellekt sahəsində ciddi irəliləyişlər nəticəsində yeni xüsusiyyətlər - “proxy” (vəkil) tipli savaşın avtomatlaşdırılmış formaları - meydana gəlir. Tarix boyu insan təmsilli vasitəçi (proxy) müharibələrinin misalları çoxdur; XXI əsr isə həm insan, həm də robotik agentlər arasında hibrid vasitəçiliklə aparılan müharibələri görəcək. Bu müharibədə ağıllı sistemlər data toplayacaq, sensorlarla aşkarlayacaq, analiz edib onları bilik səviyyəsinə çevirəcək, qərar verəcək və icra edəcək - insan müdaxiləsi olmadan.
Nəhayət, şəhər müharibəsi və partizan müharibəsindən də bəhs etmək olar.
Şəhər müharibəsinin məqsədi düşmənin cəmləşdiyi şəhər mühitinə nəzarət etməkdir. Belə müharibə çox çətindir və ənənəvi ordular üçün baha başa gəlir - döyüş ev-ev, küçə-küçə aparılır. Bu halda ənənəvi zirehli texnikanın, məsələn tankın, effektivliyi azalır. Hazırda Qəzza sektorunda şəhər müharibəsi gedir; bununla paralel olaraq yeraltı tunellər şəbəkəsi də mühüm rol oynayır.
Partizan müharibəsi (guerilla) əksinə “vuruş-qaç” (hit & run), pusqular və digər taktikalarla düşməni maksimum dərəcədə yorutmağa yönəlir və onu siyasi qərarlarını dəyişməyə məcbur etmək məqsədini daşıyır. Bu müharibə həm hərbi, həm də siyasi xarakterlidir. 1985-2000-ci illər ərzində İsrailin Cənubi Livan zonasından geri çəkilməsinə qədərki dövrdə “Hizbullah” və İsrail arasındakı mübarizə məhz belə - partizan müharibəsi idi.