BAKI,AzerVoice Azərbaycan İslam ensiklopediyası

Kolonial dövrdə Amerikanın dini həyatı əsasən xristianlıqla formalaşmışdı, baxmayaraq ki, 1654-cü ildən sonra müəyyən bölgələrdə yəhudiliyi qəbul edən kiçik icmalar da fəaliyyət göstərirdi. Xristian təriqətləri arasında anglikanlar, baptistlər, katoliklər, konqreqasionalistlər, alman piətistləri, lüteranlar, metodistlər və kvakerlər kimi müxtəlif qruplar yer alırdı. Din kolonistlərin gündəlik həyatına tam şəkildə inteqrasiya olunmuşdu və onların dünya görüşünü, düşüncə tərzini, davranışlarını və ictimai münasibətlərini dərin şəkildə müəyyənləşdirirdi.

Yeni İngiltərə koloniyaları separatçılar və puritanlar tərəfindən qurulmuşdu. Separatçılar - Anglikan kilsəsindən ayrılmanı müdafiə edənlər, puritanlar isə - Anglikan kilsəsini katolik təsirlərindən “təmizləməyə” çalışanlardı. Orta və Cənub koloniyalarının əksəriyyəti isə anglikanlar, kvakerlər və bəzi hallarda, məsələn, Merilenddə olduğu kimi, katoliklər və qeyri-konformist protestantlar tərəfindən yaradılmışdı.

Ümumilikdə, koloniyalar daxilində eyni təriqətə mənsub icmalar arasında müəyyən dərəcədə vahid dini baxış olsa da, İncilin təfsiri və dini ayinlərin icrası baxımından bir məskənlə digəri arasında fərqlər vardı. Məsələn, Boston puritanları Plimut koloniyasındakı separatçı puritanlardan, Salemdə yaşayan puritanlar isə Konnektikutdakılardan fərqli idi. Eyni hal Virciniya və Karolinadakı anglikan icmaları arasında da müşahidə olunurdu.

Yəhudilər və katoliklər dini azlıq təşkil edir və zaman-zaman inanc səbəbindən təqiblərə məruz qalırdılar. Onlar bəzən cadugərlikdə ittiham olunur, uğursuz məhsul yığımı və ya təbii fəlakətlər kimi hadisələrdə günahlandırılırdılar. Təxminən 1700-cü ilə qədər yerli amerikalıların dini inancları “şeytani” kimi damğalanmış və gizli şəkildə icra olunmağa başlanmışdı. Ateizm qətiyyən qəbul edilmir, deizm kimi düşüncələr isə yalnız XVIII əsrdə formalaşmağa başlamışdı.

Protestant xristianlıq kolonial mədəniyyətin əsas sütunu idi. XVIII əsr protestant rasionalizmi ilə birləşərək bu sistem həm Amerika koloniyalarının ictimai həyatını, həm də sonradan Amerika Birləşmiş Ştatlarının ideoloji və mədəni əsaslarını formalaşdırdı.

Yeni İngiltərə koloniyaları

Yeni İngiltərənin ilk koloniyaları 1620–1638-ci illər arasında separatçılar və puritanlar tərəfindən yaradılmışdı. Onların məqsədi, İngiltərədə təqiblərə məruz qalmadan, azad şəkildə ibadət edə biləcəkləri dini icmalar formalaşdırmaq idi. Hər iki təriqət - həm separatçılar, həm də puritanlar - İngiltərədə kilsə tərəfindən təzyiqlərlə üzləşmişdi. Lakin paradoksal şəkildə, Şimali Amerikada öz koloniyalarını qurduqdan sonra onlar da eyni şəkildə fərqli düşünənləri təqib etməyə başladılar.

Yeni İngiltərə koloniyalarının “dini azadlıq” iddiası yalnız öz inanc sistemlərinə aid idi. Bu qayda yalnız Rod-Aylend istisna olmaqla bütün koloniyalarda hökm sürürdü, çünki Rod-Aylend dini tolerantlıq prinsipləri üzərində qurulmuşdu.

Yeni İngiltərədə din cəmiyyətin əsas prioriteti idi və insanların bütün həyatı onun ətrafında cəmlənmişdi. Həftəlik iş və istirahət ritmi belə dini qaydalarla müəyyənləşdirilirdi: şənbə günortadan sonra bütün fəaliyyətlər dayandırılır, insanların fikri yalnız Tanrıya yönəlməli idi və bu vəziyyət bazar gününə qədər davam edirdi. Bazar günü tam şəkildə kilsədə keçirilirdi.

Kilsəyə getmək məcburi idi və ibadət günboyu davam edirdi. Yalnız nahar fasiləsi üçün qısa bir ara verilirdi. Naharı insanlar “Sabbat evi” adlanan xüsusi yerlərdə yeyirdilər - bu binalar ibadət evlərinin yaxınlığında inşa olunurdu və məqsədi möminlərə istirahət və yemək üçün yer təmin etmək idi. İnsanlara evlərinə qayıtmağa yalnız bütün bazar ibadətləri bitdikdən sonra icazə verilirdi.

Vaizlər tərəfindən oxunan moizələr adətən 3–5 saat davam edirdi. Moizədən əvvəl İncildən parçalar oxunur, himnlər isə musiqi alətləri olmadan oxunurdu. Çünki puritanlar musiqi alətlərini “lazımsız bəzək” sayırdılar. Həm də çoxları savadsız idi, buna görə də kilsə diakonu himnin bir sətrini oxuyur, camaat isə onu təkrarlayırdı. Beləcə, himn oxuma prosesi uzun çəkirdi, dualar isə ibadətin əsas hissəsini təşkil edirdi.

Həftə ərzində insanlar parlaq və rəngarəng geyimlər geyinə bilərdilər, lakin bazar günü onlar qara və ya solğun rəngli geyimlərdə olmalı idilər. Bu, tövbənin və təvazökarlığın rəmzi sayılırdı.

Kilsəyə getmək hamı üçün məcburi idi. Nə vaxt ki, bazar ibadətinin başlandığını bildirən siqnal - zərbə baraban, boru, qabıq fit və ya zəng - çalınırdı, hər kəs kilsəyə getməli idi. Diakon və ya kilsə xidmətçisi evləri gəzib yoxlayırdı ki, xəstələr istisna olmaqla hamı ibadətə gəlsin.

Kilsədə oturacaqlar sosial təbəqəyə görə bölünürdü: cəmiyyətin nüfuzlu üzvləri ön sırada, digərləri isə arxada otururdu. Başqasının yerində oturmaq ciddi cinayət sayılırdı və cərimə ilə cəzalandırılırdı. Bəzi kilsələrdə kişilər və qadınlar ayrıca oturur, bəzilərində isə bir yerdə iştirak edirdilər. Oğlan və qız uşaqları da əksər hallarda ayrılıqda otururdular. Oğlanlar daha “yaramaz” hesab edildiyindən, onların yerini kilsənin ön hissəsində ayırırdılar ki, nəzarət etmək asan olsun.

İbadət zamanı qaydanı pozan uşaqlar ictimai şəkildə cəzalandırılırdı - bəzən döyülür, bəzən cəmiyyət qarşısında rüsvay edilirdilər. Bu cəza dini tərbiyənin bir hissəsi sayılırdı və “Tanrının nizamını qorumaq” məqsədi daşıyırdı.

Beləliklə, Yeni İngiltərədə həyatın bütün aspektləri - istirahət, geyim, davranış, ailə qaydaları və hətta uşaqların tərbiyəsi - dinin sərt çərçivələri ilə idarə olunurdu.

Orta və Cənub koloniyaları

Orta koloniyalar 1664-cü ilə qədər holland idarəsi altında idi və Niderlandın dini tolerantlıq siyasətini davam etdirirdi. Bu bölgələrdə fərqli dini icmaların mövcudluğu qəbul edilirdi və dini müxtəlifliyə anlayışla yanaşılırdı. İlk yəhudi icmaları 1654-cü ildə Nyu-Amsterdamda (sonradan Nyu-York adlanmış şəhərdə) formalaşdı. Şimali Amerikanın bu günədək qorunub qalan ən qədim yəhudi yaşayış yeri - Nyuburq şəhərindəki Qomes Dəyirman Evi - təxminən 1714-cü ilə aiddir.

Bu bölgədə xristian təriqətləri arasında da ixtilaflar olsa da, Yeni İngiltərədəki qədər sərt təqiblər müşahidə olunmurdu. Yeni İngiltərədə fərqli düşünənlər tez-tez sürgün edilir və ya edam olunurdu, lakin Orta koloniyalarda belə hallar daha nadir idi.

1681-ci ildə varlı kvaker Uilyam Penn (1644–1718) Pensilvaniya koloniyasını təsis etdi. Bu koloniya müxtəlif inanc sahiblərinə və yerli Amerika tayfalarına açıq idi. Pensilvaniyada sərt dini qanunlar tətbiq edilmirdi, lakin kvaker xristianlığının prinsipləri dövlət idarəçiliyinə təsir göstərirdi. İnsanlardan hər həftə dini yığıncaqlarda iştirak etmələri gözlənilirdi.

Pensilvaniya bir çox cəhətdən Amerika tarixində önəmli bir dönüş nöqtəsi oldu: o, köləliyi və yerli xalqlara qarşı zorakılığı açıq şəkildə qınayan ilk koloniya idi. Həmçinin, müxtəlif dinlərə mənsub insanların bir-birinə hörmətlə yanaşmasını və dini tolerantlığı qanunla təsbit edən ilk bölgə idi.

Kvakerlərin yığıncaq evləri (meeting houses) yalnız ibadət üçün deyil, həm də şəhər toplantılarının və ictimai elanların keçirildiyi mərkəz rolunu oynayırdı. Bu binaların qarşısında cəzalandırma vasitələri - qandallar və dirəklər –- yerləşirdi. İctimai qaydanı pozanlar bu cür alətlər vasitəsilə camaat qarşısında rüsvay edilirdi.

Nyu-York, Delaver, Nyu-Cersi və Pensilvaniyada tikilən kilsə və yığıncaq evləri sadə üslubda idi. Onlar taxtadan və ya daşdan tikilirdi, pəncərələrdə əvvəlcə yağlı kağız, daha sonralar isə mismarlanmış şüşə panellər istifadə olunurdu. Binalar bəzədilmirdi, çünki bu, təkəbbür sayılırdı. Daxili interyerlər də sadə idi: mərkəzdə və divar boyunca oturacaqlar yerləşdirilir, bəzən arxada, pilləkənlə və ya nərdivanla qalxılan bir balkon olurdu. Burada ən aşağı sosial təbəqəyə - afrikalı kölələrə və yerli amerikalılara - yerlər ayrılırdı.

Nyu-Yorkdakı holland reform kilsələrinin qapısı önündə və ya ağacdan asılmış bir zəngi olurdu. Bu zəng ibadətin başlandığını bildirirdi. Bəzi icmalar isə tüfəng atəşi, baraban səsi, dəniz borusu (conch shell) və ya başqa siqnallarla camaatı çağırırdı. Siqnal verildikdə, mövsümdən və havadan asılı olmayaraq, hər kəs kilsəyə gəlməli idi.

Tarixçi Elis Mors Erl bu barədə belə yazırdı:

“Kilsələrin heç biri qızdırılmırdı. XIX əsrin ortalarına qədər çox az kilsədə soba qoyulmuşdu. Payızdan yazadək soyuq, nəm və qaranlıq binalarda ibadət etmək hamı üçün çətin idi.”

Bəzi kilsələrdə divarlara da canavar dəriləri mismarlanırdı ki, içəri bir az da olsa isti qalsın. Qadınlar əllərini isitmək üçün muff adlanan tüklü əlcəklər, ayaqlarını qızdırmaq üçün isə evdəki sobalardan gətirilmiş közlərlə dolu balaca dəmir “ayaq sobaları” gətirirdilər.

Cənub koloniyalarında da insanların rahatlığı üçün oxşar qaydalar mövcud idi, amma Yeni İngiltərədəki qədər sərt deyildi. Virciniyada 1607-ci ildə qurulan Ceymstaun koloniyası ilk ibadətlərini qala daxilində keçirirdi. Daha sonra burada daimi ibadət evi tikildi və kilsə iştirakına nəzarət çox ciddi idi.

Virciniya “Kavalierləri” adlanan bir qrup özlərini “bazar günü qaydalarının keşikçiləri” elan etmişdi. Onlar xalqın bazar günü davranışlarına nəzarət edir, heç kimin işləməməsini, ticarət və əyləncə ilə məşğul olmamasını təmin edirdilər. İbadətə gəlməmək bəzən ölüm cəzası ilə nəticələnə bilərdi - bu qaydanı 1611-ci ildə sərt idarəçi ser Tomas Deil tətbiq etmişdi, baxmayaraq ki, cəza heç vaxt icra olunmadı.

Virciniyada Anglikan kilsəsi hakim idi və fərqli təriqətlərə qarşı dözümsüzlük göstərilirdi. 1750-ci ildən sonra bölgəyə çoxsaylı baptistlər köçdü, lakin onlar da tez-tez təqib edilir, həbs olunur və döyülürdülər.

Merilend koloniyası əvvəlcə katoliklər üçün sığınacaq kimi qurulmuşdu. Onlar bazar ayinlərini icra edir, lakin bütün günü kilsədə keçirmirdilər. Lakin Yeni İngiltərə və Orta koloniyalardan gələn protestant köçkünlər 1644–1646-cı illərdə katolik idarəçiləri devirdilər və koloniyanın dini sistemini protestant modelinə uyğunlaşdırdılar. Nəticədə Merilenddə də Anglikan protestantlığı hakim mövqeyə yüksəldi.

Karolina koloniyaları və daha sonralar Corciya daha çox dini müxtəlifliklə seçilirdi. Corciyada böyük baptist icması vardı. Anglikanlar sayca çox olmasalar da, hökumətdə və hakim dairələrdə əsas mövqeləri tuturdular. Bütün koloniyalarda din gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi idi, lakin müasir dövrdə dini mərasimlərlə əlaqələndirilən nikah və dəfn kimi mərasimlər o dövrdə mütləq kilsə qaydasında icra edilmirdi - bu hadisələr çox vaxt sadəcə mülki xarakter daşıyırdı.

Evliliklər və dəfn mərasimləri

Nikah mərasimləri, eləcə də həyatın digər bütün sahələri kimi, koloniyadan koloniyaya fərqlənirdi. Tarixçi Devid Friman Hok bu barədə belə qeyd edir:

“İngiltərədə nikah mərasimi Anglikan kilsəsi tərəfindən standartlaşdırılmış bir ayin olsa da, Amerikada bu ənənə müxtəlif formalarda həyata keçirilirdi. Evlənməyə aparan mərhələlər adətən eyni idi - ailələr və ya qəyyumlar arasında cehiz məsələsində razılaşma, daha sonra nişan (və ya o dövrdə ‘betrothal’ adlanan ilkin razılıq mərasimi). Lakin nikahın özü hər bölgədə fərqli idi. Hollandlar və Pensilvaniya almanları mərasimi öz doğma dillərində aparırdılar. Kvakerlər isə nikah mərasimlərini öz yığıncaq evlərində keçirirdilər və burada cütlüklər nə ruhaninin, nə də dövlət məmurunun iştirakı olmadan, özlərinin hazırladığı andlarla bir-birlərinə evlənmə vəd edirdilər. Cənub koloniyalarında isə Anglikanların “Ümumi dua kitabı”nda qeyd olunan nikah qaydaları qorunurdu, lakin yerli hökumət artıq bu prosesə kilsə qədər müdaxilə etməyə başlamışdı.”

Yeni İngiltərədə evliliyi idarə etmək üçün xüsusi ruhanilərin iştirakı vacib sayılmırdı. Cəmiyyətdə hörmət qazanan, 21 yaşdan yuxarı istənilən kişi nikahı rəsmi şəkildə təsdiq edə bilərdi. Orta koloniyalarda isə cütlüklər həm dini, həm də mülki hakimiyyət qarşısında evlənə bilərdilər. Nikah mərasimi o qədər də böyük hadisə sayılmırdı - insanlar üçün evlənmək təbiətin qanunu kimi qəbul edilirdi. Bəzi cütlüklər isə ümumiyyətlə rəsmi nikah olmadan birgə yaşamağa üstünlük verirdilər, baxmayaraq ki, bu davranış ictimai qınağa səbəb olurdu.

Dəfn mərasimləri daha çox standart qaydalarla keçirilirdi və mütləq dini ruhaninin iştirakı ilə baş tuturdu. Ölənin bədəni evdə qadın ailə üzvləri tərəfindən yuyulur, kəfənlənir və daha sonra ailənin öz torpağında, şəhər qəbiristanlığında və ya ibadət evinin yanında dəfn edilirdi.

İlk məzar daşları çox sadə idi - sadəcə daş lövhələr ölünün məzarı üzərinə qoyulurdu ki, ruhun və ya cəsədin dirilib yer üzünə qayıtmasının qarşısı alınsın. Bu inanc xristian dünyagörüşündən qaynaqlanırdı: Tanrının Qiyamət günü ölüləri dirildəcəyi, bəzilərinin ruhlarının isə səbirsizliklə bu günü gözləməyib daha əvvəl qayıda biləcəyi düşünülürdü. Sonradan sadə daş lövhələr yerini daha böyük, bəzəkli baş daşı abidələrinə verdi. Artıq bu daşlar həm ölünü şərəfləndirmək, həm də ruhun rahatlıq tapması üçün hazırlanırdı.

Zaman keçdikcə dəfn mərasimləri də sadə ailə toplantılarından ictimai hadisələrə çevrildi. Əvvəllər dəfnlərdə yalnız yaxın qohumlar iştirak edirdisə, sonralar qonşular və dostlar da mərasimə dəvət olunur, dəfndən sonra isə birlikdə yemək süfrəsi açılırdı.

Dəfn mərasimi zamanı ildırımın çaxması iki cür yozulurdu: əgər ildırım mərasim bitdikdən sonra çaxırdısa, bu, ruhun Cənnətə qovuşduğunun əlaməti sayılırdı. Lakin ildırım dəfn zamanı çaxarsa, bu, mərhumun cəhənnəmə düşdüyünə dəlalət kimi qəbul edilirdi.
Bu qərar Tanrının ədaləti və mərhəməti ilə izah olunur, insanlar isə buna qarşı heç nə edə bilməzdilər. Lakin gündəlik həyatda bədbəxtlikdən qorunmaq üçün insanlar müxtəlif tədbirlərə əl atırdılar: amulet və talismanlar daşıyırdılar.

Bu düşüncə dəyişiklikləri, rasionalist filosofların təsiri ilə birgə, kolonial mədəniyyətdə köklü dönüş yaratdı. İnsanlar artıq kralların və hökmdarların “Tanrı tərəfindən seçilmiş” olduğuna inanmaq istəmirdilər. Bu yeni baxış – insan ağlının və təbii ədalətin üstünlüyünə inam - nəticə etibarilə Amerika İstiqlal Müharibəsinə (1775–1783) və Amerika Birləşmiş Ştatlarının yaranmasına aparan ideoloji zəmindən birini formalaşdırdı.

Beləliklə, kolonial Amerikanın dini tarixi yalnız bir ruhani inanc hekayəsi deyil, həm də bir xalqın düşüncə azadlığına doğru uzun, ağrılı və təməlqoyucu bir yolunun tarixidir.
Din, o dövrdə həm məhdudiyyətlərin, həm də azadlığın qaynağı olmuşdu - və bu ziddiyyət, sonradan formalaşan Amerikan cəmiyyətinin mənəvi kimliyində silinməz iz buraxdı.