BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Çöküş dövrlərində vətənləri yalnız küçənin legitimliyinə və
dövlət baxışına malik liderlər xilas edə bilər. İraq bu gün xarici
müdaxilələrlə silahlı milislərin qaynadığı, dövlət qərarının
səlahiyyətini itirmiş köhnəlmiş bir siyasi sistem tərəfindən
oğurlandığı təhlükəli bir yol ayrıcında dayanır. İraq bu gün İranın
fars imperializmi və məzhəb təəssübkeşliyi arasında əzilən ərəb
dövlətidir.
Bu mənzərənin mərkəzində bir ad diqqət çəkir: Müqtəda
əs-Sədr. Xalqların tarixində bəzən elə həlledici anlar
olur ki, o zamanlara fərqli növdən liderlər lazım olur – təkcə
xalqın ağrılarını ifadə etməklə kifayətlənməyən, həm də dar
maraqların fövqündə duran, milli layihəni kökündən yenidən
quran liderlər. İraq bu gün məhz belə bir astanada dayanır
və dini, siyasi və ictimai simvolizmi ilə Müqtəda əs-Sədr,
illərdir iraqlıların gözlədiyi dövlət adamına çevrilmək üçün ən
layiqli şəxs ola bilər.
2003-cü ildə keçmiş rejimin süqutundan sonra Müqtəda əs-Sədr unikal siyasi fenomenə çevrildi. O, müxalif dini nüfuz sahibinin oğludur və zalıma müqavimət mirasının varisidir. Amma eyni zamanda küçənin övladıdır və korrupsiya, işğal və məzhəbçiliyə qəzəbli nəsillərin arzularını ifadə edən simadır. Əs-Sədr inqilabi nəfəs və milli ritorika arasında bir körpü salıb; geniş xalq bazası ilə ziddiyyətli siyasi bacarığı birləşdirib. Lakin onu digər siyasi aktorlardan fərqləndirən xüsusiyyət, İrana olan qərar müstəqilliyi və məzhəbçiliyə açıq şəkildə qarşı çıxması, həmçinin "dövlət hamıdan üstündür" prinsipinə sadiqliyidir. Amma Müqtəda əs-Sədr bu ikilikdə qaldı: xalq lideri olmaq ilə bütöv dövlət adamına çevrilib kütlələri institusional layihəyə cəlb etmək arasında.
Dövlətin sərhədini aşan milis hakimiyyəti möhkəmləndiyi bir vaxtda, əs-Sədr onun ən güclü rəqibi kimi tanınır. Bu, təkcə populyarlığı və ya tarixi ilə deyil, həm də məsələlərin adını çəkməkdə cəsarəti və təsir bölgüsü əsasında qurulan ittifaqları rədd etməsi ilə əlaqədardır.
Əs-Sədr, dövlət içi dərin strukturları möhkəmləndirən keçmiş baş nazir Nuri əl-Malikini açıq şəkildə tənqid edən yeganə şəxs olub. Eyni zamanda, xaricdən dəstəklənən partiyalarla və milli iradəni əsir alan silahlı radikal şiə milislərlə üz-üzə gələn yeganə iraqlı liderdir.
Əs-Sədrin bu qeyri-adi mövqeyi təkcə siyasi simvolizmindən və milli ritorikasından qaynaqlanmır, həm də fransız filosofu Jan Jak Russo tərəfindən irəli sürülən "ictimai müqavilə" anlayışı ilə izah oluna bilər. Bu anlayış hökumətlə xalq arasında qarşılıqlı öhdəlik əsasında qurulan münasibəti ifadə edir: xalq etimad və legitimlik verir, lider isə ümumi rifahı təmin etməyə və xalq iradəsini müdafiə etməyə borcludur.
Əs-Sədr nümunəsində bu ictimai müqavilə açıq şəkildə özünü göstərir. O, təkcə siyasi lider deyil, həm də böyük qurbanlar vermiş bir ailənin dini və tarixi irsinin davamçısıdır — Məhəmməd Baqir əs-Sədrdən Məhəmməd Sadıq əs-Sədrə qədər. Bu irs onun tərəfdarları ilə əs-Sədr ailəsi arasında siyasi sədaqəti aşan, mənəvi xalq mandatı şəklində bir əlaqə yaradıb. İraq siyasi mənzərəsində nadir olan bu münasibət güclü etimad və qarşılıqlı fədakarlıq üzərində qurulub, əs-Sədrə bənzərsiz bir güc və legitimlik qazandırır.
Hərəkat liderindən milli lidere
Bu gün İraqın əsas problemi liderlik çatışmazlığı deyil, dövlət adamlarının yoxluğudur. Əs-Sədr, həqiqi dövlət adamına çevrilə biləcək xüsusiyyətlərə sahibdir. O, korrupsiyaya bulaşmış siyasi elitanın üzvü deyil, geniş xalq bazasına malikdir, pay bölgüsünü rədd edən və güclü vətəndaş dövlətini müdafiə edən islahat layihəsinə sahibdir.
Müqtəda əs-Sədrdən tələb olunan təkcə parlamentdən istefa vermək və ya kənardan etiraz etmək deyil, dövlət institutlarından daxilən işləyərək onları yenidən qurmaq və milli layihəsini davamlı və müstəqil şəkildə təsis etməkdir.
Əs-Sədr nadir güc resurslarına malikdir: geniş xalq bazası, səfərbərlik və təsir gücü, siyasi institutlarda nüfuz — özü tamamilə korrupsiyaya bulaşmadan bunu bacarıb. Amma o, hələ ki, bu resursları dövlət qurmaq üçün deyil, digər oyunçulara təzyiq göstərmək və ya "istefa" kartı oynamaq üçün istifadə edib. Məhz burada "hərəkat lideri" ilə "milli lider" arasındakı fərq meydana çıxır.
Həqiqi dövlət adamı təkcə etiraz etməz, alternativlər qurmağa başlayar. Parlamentdən çıxmaqla kifayətlənməz, institutlardan içəridən legitimliyi yenidən müəyyən edər. Təkcə küçəyə bel bağlamaz, güclü və ədalətli dövlət aparatının qurulmasına da sərmayə qoyar, onu qanunla deyil, sadəcə şüarlarla idarə etməz.
Müqtəda Əhməd əş-Şəraa ola bilərmi?
Ərəb siyasi mədəniyyətində dağılmış ölkəni birləşdirən və dövlətin dağılmasının qarşısını alan islahatçı lider obrazı tez-tez xatırlanır. Bu obrazı "Əhməd əş-Şəraa" simvolunda təcəssüm etdirmək olar — şəxsi maraqlarını bir kənara qoyaraq bütün övladları üçün dövlət istəyən, məzhəbçilik və korrupsiya düsturlarını sındıran islahatçı lider obrazıdır. Bu nadir obraz yalnız fövqəladə anlarda və fövqəladə liderlərlə meydana çıxır, çünki onlar bölücülüyün bir hissəsi deyil, onun fövqündə dayanan simalar olurlar.
Bu obrazı həyata keçirmək üçün əsas şərt, yararsız kompromis məntiqi ilə qəti şəkildə vidalaşmaq və "hərəkat" məntiqindən "vətən" üfüqünə keçmək, məzhəbi liderlikdən milli liderliyə transformasiyadır. "Əhməd əş-Şəraa" yalnız xilaskar lider deyil, eyni zamanda bütünlüklü milli layihə quran, dövlətlə cəmiyyət arasındakı münasibəti yenidən formalaşdıran, səriştə və ədalət əsasında yeni siyasi düstur yaradan liderdir.
Əs-Sədr istəsə, bu obrazı canlandıra bilər. Onun sahib olduğu alətlər heç kimdə yoxdur: geniş xalq populyarlığı, dini və inqilabi irs, regional müstəqillik və digər liderlərin "bəli" dediyi yerdə "yox" demək cəsarəti. O, məzhəbdən, küçədən və hərəkatdan kənara çıxaraq dövlətin vicdanına və İraqın fövqəladə dövründəki dövlət adamına çevrilə bilər. Bunun yeganə şərti isə inqilabi ritorikadan dövlət layihəsinə, müxalif mövqedən dövlətin qurulmasına keçmək üçün qəti qərar qəbul etməkdir.
Əsas problem də, əsas fürsət də buradadır. Əs-Sədr xalq populyarlığını sübut etməyə ehtiyac duymur, onu vahid institusional layihəyə yönəltməyə ehtiyac duyur. Təkcə rəqiblərlə üz-üzə gəlmək kifayət deyil, qəzəbli ritorikadan sabit islahat proqramına keçmək lazımdır. Bu gün İraqın yaşadığı an, əsl liderlərin doğulduğu məqama bənzəyir — tarixlə kifayətlənməyib gələcək quran liderlərin anıdır.
Qərar onun əlindədir
İraq liderlərdən korluq çəkmir, dövlət adamlarından korluq çəkir. Müqtəda əs-Sədr bütün çatışmazlıqları və üstünlükləri ilə nadir bir tarixi fürsət qarşısında dayanır. Ya adını dövlətini uçurumun kənarından xilas edənlər sırasına yazdıracaq, ya da dar hesablarda ilişib qalacaq və İraqın üzünü dəyişdirə biləcək anı əldən verəcək.
İraq bu gün iflasa uğramış dövlət astanasındadır. Əgər xalqın legitimliyinə malik və milislər ilə korrupsiya sistemini parçalaya biləcək lider ortaya çıxmasa, ölkə daha çox parçalanma, xarici təsir və bölünmə ilə üzləşəcək.
Əs-Sədr hələ də əli korrupsiyaya bulaşmayan, bölgəsəl oxlardan tam asılı olmayan yeganə liderdir. O, bəzən tərəddüd etsə də, Nuri əl-Maliki və müttəfiqlərinə qarşı ən güclü səs, müharibə tacirləri və siyasi alverçilərə qarşı ən aydın mövqe sərgiləyib.
Buna görə də üzərinə böyük tarixi məsuliyyət düşür. O, ya uduşsuz oyunun bir parçası olmağa davam edəcək, ya da İraq tarixində dönüş nöqtəsi yaradaraq dövlət adamına çevriləcək — birləşdirən, islah edən, ədalət və qanun üzərində yeni milli dövlətin təməlini atan dövlət adamı.
Sonda, İraq daha çox liderə deyil, sadəcə bir liderə ehtiyac duyur... o da xalqdan əvvəl dövlət üçün milli lider olmağa qərar verməlidir, təkcə müxalifətdə deyil, dövlət quruculuğunda da iştirak etməlidir.
