Bakı, AzerVoice – İntibah dövründə İslam kulinariyasının Avropa mətbəx sənətinə təsiri ilə bağlı yeni araşdırma maraqlı faktları üzə çıxarıb. Tədqiqatda müsəlmanların Avropa aristokratiyasının mətbəxlərinə necə daxil olduğu, ədviyyatların ticarətini və istifadəsini necə dəyişdirdiyi geniş şəkildə izah edilir.
Roma İmperiyasının süqutundan (eramızın V əsri) sonra Qərb dünyası sivilizasiya baxımından geriləsə də, VII əsrdə Ərəbistan yarımadasında İslam sivilizasiyasının yüksəlişi ilə yeni dövr başlandı. Ərəb imperiyasının sürətli genişlənməsi və İslamın müxtəlif xalqlar tərəfindən qəbul edilməsi nəticəsində ərəb dünyası zəngin meyvə və tərəvəz çeşidləri ilə tanış oldu.
Müsəlman aqronomlar bu bitkilərin iqlimlər arasında köçürülməsi prosesini uğurla idarə edərək, İslam Kənd Təsərrüfatı İnqilabının əsas təkanverici qüvvəsinə çevrildilər. Bu aqronomik inqilab yalnız ticarəti deyil, həm də səyahətləri, bilik və fikir mübadiləsini artıraraq Avropaya da yayıldı.
Eyni dövrdə müsəlman həkimlər yeni otlar və ədviyyatlardan istifadəni genişləndirərək həm tibbdə, həm də saray mətbəxlərində mühüm yeniliklərə imza atdılar. Məhz bu dövrdə ərəb həkimləri yeməklərin tərkibini və müalicəvi xüsusiyyətlərini diqqətlə tənzimləyərək, qidanı həm də profilaktik dərman kimi təqdim edirdilər. Onların əsərləri yalnız tibbi yox, kulinariya sənətində də inqilabi dəyişikliyə səbəb oldu.
Ən mühüm müsəlman həkimləri və
əsərləri:
– Sabit ibn Qurra (836–901) – müxtəlif risalələr
– Əbu Bəkr ər-Razi (865–925) – "Əl-Havi fi ‘t-tibb"
– İbn Sina (980–1037) – "Əl-Qânûn fi ‘t-tibb"
– İbn Səid əl-Qurtubi (X əsr) – "Kitab xəlqul-canin və tədbir
əl-hibələ"
Ərəb dünyasında mətbəx incəsənəti tibbi əsaslarla inkişaf edir, aşpazlar həkimlərin tövsiyələri əsasında reseptlər hazırlayırdı. Yeməklər həm ləzzətli, həm də müalicəvi xüsusiyyətlərə malik idi. Bununla da yemək mədəniyyəti xəstəliklərə qarşı profilaktik tədbir kimi qəbul edilirdi.
Ən məşhur müsəlman kulinariya
kitabları:
– "Kənzul-fəvaid fi tənvi’ul-məvaid" (10-cu əsr,
Misir)
– "Fəzalətul-xivan fi ətayyibət ət-təam və-‘l-əlvan" – İbn Razin
Attucibi (12-ci əsr, müsəlman İspaniyası)
– "Kitab ət-təbix fi əl-Məğrib və-l-Əndəlus" (12-ci əsr, Mərakeş və
müsəlman İspaniyası)
– "Kitab ət-təbix" – Məhəmməd əl-Bağdadi (13-cü əsr,
İraq)
– "Kitab ət-təbix" – İbn Səyyar əl-Vərrraq (13-cü əsr,
İraq)
– "Təzkirə" – Davud əl-Əntəki (13-cü əsr, Suriya)
– "Vəslə ‘l-həbib fi vəsf əl-təyyibət və-t-tibb" – İbn Adim (13-cü
əsr, Suriya)
Zaman keçdikcə, əvvəllər yalnız saraylarda hazırlanan yeməklər tədricən adi xalq arasında da yayıldı. Bununla belə, bəzi yeməklər hələ də müalicəvi məqsədlə qorunub saxlanılırdı.
XIII əsrdə müsəlman tibb kitabları Avropanın Ferrara, Salerno, Montpellier və Paris kimi şəhərlərində öyrənilməyə başlandı. Bu, Avropada həkimlərin və aşpazların nüfuzunu və sərvətini artırdı. Müsəlman kulinariya sənətinin Avropa aristokratiyasında böyük heyranlıq yaratdığı, xüsusilə cənub bölgələrində (İtaliya, İspaniya və s.) salatlar, şirniyyatlar və müxtəlif yağlarla zənginləşən mətbəxin inkişafına təkan verdiyi qeyd edilir.
Avropa aristokratiyası isə əsasən ət yeməklərinə üstünlük verir, tərəvəzlərə isə xor baxırdı. Bu, gut xəstəliyinə və digər problemlərə yol açırdı. Şirniyyatların və mürəbbələrin yayılması isə qəbizlik kimi yeni xəstəliklərin yaranmasına səbəb olurdu.
Xüsusi diqqətçəkən məqamlardan biri də Avropada ərəb əsərlərinin latın dilinə tərcüməsi idi ki, bu da kulinariya və tibbdə böyük dəyişikliyə səbəb oldu. Avropa mətbəxində salat, şorba və gül suyu ilə əl yuma adəti də müsəlman kulinariyasından mənimsənmişdi.
Beləliklə, müsəlmanların ərəb-islam kulinariyası Avropa mətbəx mədəniyyətinin zənginləşməsində mühüm rol oynadı və İntibah dövründə Avropanın ən nüfuzlu saraylarının süfrələrini bəzədi.
