BAKI, AzerVoice
Avrasiyanın düz ortasında, Qafqazın ətəklərindən tutmuş Yakutiyanın sərt çöllərinədək uzanan torpaqlarda hələ də çoxsəsli bir simfoniya eşidilir. Bu - türk dillərinin səsi, qədim imperiyaların, köçəri sivilizasiyaların, Qızıl Ordanın və müstəqil xanlıqların canlı yadigarıdır. Kazanın, Ufanın, Yakutiyanın, Çərkəsin, Mahaçqalının və Simferopolun səslərdir bunlar. Amma bu gün həmin simfoniya asta-asta kəsilir, dövlət standartının yeknəsəq gurultusu altında boğulur. Onun ahəngi biganəliyin, anlaşılmazlığın və əsrlərdir davam edən məqsədli siyasətin divarına dəyib qırılır.
Bu, təbii təkamülün hekayəti deyil. Bu, sistemli linqvitsidin tarixidir. Hekayə odur ki, imperiya maşını adını dəyişsə də mahiyyətini dəyişməyib, ardıcıl şəkildə xalqların doğma dilini ictimai məkandan, təhsil sistemindən və insanların yaddaşından sıxışdırıb çıxarır. Rəsmi səviyyədə isə bizə başqa mənzərə təqdim olunur: “xalqlar dostluğu” festivalındakı rəngbərəng çal-çağır, milli geyimli ansambllar, konstitusiyanın zəmanətləri, respublikaların “dövlət dilləri” siyahıları. Həqiqətdə isə bu sadəcə bər-bəzəkli vitrin, pərdə arxasında isə tamamilə başqa, faciəvi reallıq gizlənir.
Reallıq odur ki, Almetyevskdəki tatar nənə nəvəsi ilə danışa bilmir, çünki uşaq ancaq rus dilini başa düşür. Reallıq odur ki, noqay şair doğma dilində kitab çap etdirə bilmir, çünki ona tələbat yoxdur. Reallıq odur ki, Ufadakı başqırd dili müəlliməsi qəzəbli valideynlərə izah etməyə məcburdur: həftədə iki saatlıq dərs övladlarının Moskva universitetinə qəbuluna mane olmayacaq. Reallıq odur ki, Simferopolda küçədə eşidilən bir qırımlı tatar sözü sadəcə məişət danışığı deyil, sakit, amma qətiyyətli bir vətəndaş itaətsizliyidir.
Bütün bunların arxasında “qloballaşma prosesi” deyil, konkret tarixi qərarlar dayanır: Kazanın işğalı və arxivlərinin yandırılması, zorla xristianlaşdırma, Stalin dövrünün deportasiyaları, 1958-ci ilin məktəb islahatı ilə milli təhsilin məhv edilməsi və nəhayət, 2010-cu illərdə qəbul edilən qanunlarla dil suverenliyinin son qalıqlarının silinməsi. Bu, əsrlərlə uzanan bir zəncirdir, hər bir halqası ölkənin dil müxtəlifliyini bir az da boğur.
Bu yazı sadəcə dilçilik və ya tarix araşdırması deyil. Bu, yaddaş aktıdır, şahidlikdir. Biz emosiyalarla yox, faktların dili ilə danışacağıq: arxiv sənədlərinə, siyahıyaalmalara, YUNESKO-nun yoxa çıxmaqda olan dillərlə bağlı hesabatlarına, tarixçilərin və canlı şahidlərin sözlərinə müraciət edəcəyik. Moskva çarlığının türk dövlətlərini hərbi yolla işğalından tutmuş bu günün “yumşaq” ruslaşdırma siyasətinədək yolu izləyəcəyik. Və görəcəyik ki, bu “yumşaqlıq” heç də keçmişin sərt zorakılığından az effektli deyil.
Bu, dillərin necə öldüyü barədə araşdırmadır. Birdən-birə fəlakətdən yox, min yaradan, min xırda zərbədən: laqeyd məmurun imzasından, yorğun müəllimin susqunluğundan, övladına “yaxşı gələcək” arzulayan valideynin seçimindən və müxtəlifliyi sərvət yox, təhlükə kimi görən dövlətin siyasətindən.
Artıq saxta vitrinləri sökməyin vaxtıdır. Artıq işğal olunmuş xanlıqların, sönən dillərin səsini eşitməyin vaxtıdır - bu səs əbədi susmadan.
Müasir Rusiya Federasiyası özünü çoxmillətli, çoxkonfessiyalı dövlət kimi təqdim edir. Konstitusiyanın 68-ci maddəsində “bütün xalqlara doğma dillərini qorumaq hüququ” təmin olunur, respublikalar isə öz dövlət dillərini müəyyən etmək səlahiyyətinə malikdirlər. Kağız üzərində hər şey harmonik, tolerant görünür. Amma reallıq, xüsusilə də Rusiyada yaşayan türk xalqlarının dillərinə gəldikdə, tamam başqa mənzərə ortaya çıxır: səssiz, sistemli və faciəvi bir sönmə prosesi.
Bu sönmə qlobalizasiyanın qaçılmaz nəticəsi deyil. Onun kökləri Rusiyanın dövlətçilik tarixinin dərin qatlarında yatır. Beş əsr boyunca dövlət türk torpaqlarını ardıcıl şəkildə tabeliyə alıb, assimilyasiya edib, dilləri boğub. Bu prosesi üç mərhələyə bölmək olar: imperiya dövrü, sovet dövrü və müasir mərhələ.
İlhaq, işğal və türk dövlətçiliyinin məhv edilməsi
Müasir Rusiyanın sərhədlərində yaşayan türk xalqları hələ Moskva knyazlığının meydana gəlməsindən çox-çox əvvəl zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik idilər. Onların Rusiya tərkibinə daxil edilməsi könüllü birlik deyildi, uzun sürən işğalçı yürüşlərin nəticəsi idi.
Kazan xanlığının süqutu (1552-ci il). Türk dünyasına qarşı sistemli təzyiqin start nöqtəsi məhz buradan başlayır. İvan Qroznının Kazanı ələ keçirməsi sadəcə hərbi qələbə deyildi, bu, bütöv bir sivilizasiya qırılması idi. Tarixçi Andrey Belyakovun “Şimal-Şərq Rusiyasının xidmət adamları” əsərində yazdığı kimi, bu işğalın ardınca zorla xristianlaşdırma başladı, tatar zadəganlarının (murzaların) torpaqları müsadirə olunaraq rus zadəganlarına verildi, müsəlman dini və mədəni mərkəzlər yerlə-yeksan edildi. Məğlub xalqın dili “dinsizlərin dili”, “maarifsizlərin dili” kimi damğalandı.
Həştərxan xanlığının (1556) və Sibir xanlığının (XVI əsrin sonu) işğalı. Eyni model: hərbi məğlubiyyət, idarəetmə institutlarının ləğvi, torpaqların kolonizasiya olunması və pravoslavlığın zorla yayılması. Sibir türklərinin dilləri (sibir tatarcası, yakut dili və s.) yüzillərlə dünya mədəniyyət mərkəzlərindən təcrid vəziyyətinə salındı.
Qafqaz və Qara dəniz ətrafı torpaqların işğalı (XVIII–XIX əsrlər). Kumık, noqay, qaraçay, balkar kimi türk xalqlarının Rusiya imperiyası tərkibinə salınması qanlı və faciəli oldu. 1817–1864-cü illərin Qafqaz müharibəsi kütləvi qırğın və yüz minlərlə adığ, abxaz və noqayın Osmanlıya məcburi mühacirəti ilə bitdi. Qalanlara isə sərt ruslaşdırma siyasəti tətbiq olundu. Rus tarixçisi, Qafqazşünas Nikolay Dubrovin yazırdı ki, çar idarəsi regiona nəzarətin açarını məhz vahid idarə üsulunda görürdü, yerli xalqların dili və mədəniyyəti isə əsas maneə sayılırdı.
Çöl xanlıqlarının ilhaqı (XVIII–XIX əsrlər). Qazaxıstan və Orta Asiyanın mərhələli şəkildə işğalı da hərbi gücə söykənirdi. Qazax xanlığının ləğvi, Keneşari Kasımov, İsatay Taymanov kimi liderlərin milli-azadlıq üsyanlarının amansızcasına yatırılması türk dillərinin idarəetmə, məhkəmə və diplomatiya dili statusuna ağır zərbə vurdu, ənənəvi ictimai strukturu dağıtdı.
İmperiya ruslaşdırmasının metodları
- Dini amil. Pravoslav kilsəsi assimilyasiyanın başlıca aləti idi. Xaç suyuna çəkilən türklərə imtiyazlar verilirdi, amma islamı və ya qədim inancları qoruyanlar hüquq bərabərliyindən məhrum edilirdi. Xaç suyuna çəkilmə məcburi şəkildə rus dilinin öyrənilməsi və ana dilindən imtina ilə müşayiət olunurdu.
- İnzibati və iqtisadi təzyiq. Bürokratiya, məhkəmə, ordu və ali təhsilin dili ancaq rusca idi. Rus dilini bilmədən karyera qurmaq və ya haqqını qorumaq qeyri-mümkün idi. İqtisadi mexanizmlər də ruslaşdırmanı gücləndirirdi.
- Ana dildə təhsilin olmaması. XIX əsrin ikinci yarısınadək milli məktəblərin yaradılması məsələsi gündəmdə belə deyildi. “İnorodetslərin maarifləndirilməsi” yalnız ruslaşdırma prizmasından görülürdü. Mixael Speranskinin 1822-ci il “İnorodetslər haqqında Nizamnaməsi” kağız üzərində bəzi hüquqları tanısa da, əslində, yerli xalqları qeyri-bərabər mövqeyə və təcridə məhkum edir, nəticədə onların dillərinin və mədəniyyətlərinin marjinallaşmasına xidmət edirdi.
XX əsrin əvvəlinə gəldikdə artıq türk xalqları dövlətçiliyindən məhrum edilmiş, əksəriyyəti aqrar və iqtisadi cəhətdən geri qalmış, siyasi baxımdan isə hüquqsuz vəziyyətə salınmışdı. Dilləri gündəlik həyatda və folklorda qorunub qalsa da, ictimai həyatın bütün sahələrindən sıxışdırılıb çıxarılmış, “gerilik” və “əyalətçilik” nişanəsinə çevrilmişdi. Beləcə, daha sonrakı, daha genişmiqyaslı faciələrin möhkəm bünövrəsi qoyulmuşdu.
Sovet modernizasiya layihəsi: “Tərəqqi” və “xalqlar dostluğu” naminə linqvitsid
Sovet hakimiyyəti türk dillərinin taleyində ziddiyyətli bir səhifə açdı. Bir tərəfdən, əvvəllər görünməmiş şəkildə xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi və milli mədəniyyətlərin dəstəklənməsi ideyası irəli sürüldü. Digər tərəfdən isə, məhz sovet dövründə ruslaşdırma və türk dillərinin geriləməsi sistemli, total və faktiki olaraq geri dönüşsüz xarakter aldı.
1920–1930-cu illərin əvvəlləri: “Korenizasiya” - milli dillərin qısa baharı
İnqilabdan sonra bolşeviklər qeyri-rus xalqların dəstəyini qazanmaq üçün “korenizasiya” siyasəti həyata keçirdilər. Məqsəd - milli dillərin və mədəniyyətlərin inkişafı, yazısız xalqlar üçün əlifba yaradılması, milli kadrların hazırlanması idi.
Bu, türk dilləri üçün əsl intibah dövrü oldu. Tatar, başqırd, azərbaycan, kumık, noqay və bir çox digər türk xalqları üçün latın qrafikasına əsaslanan yeni əlifba - janalif yaradıldı. Latın əlifbası türkləri SSRİ daxilində bir-birinə yaxınlaşdırır, həm də onları çar irsindən uzaqlaşdırırdı. Milli məktəblər açılır, teatrlar qurulur, qəzet və kitablar çap olunurdu. 1932-ci ilə qədər Tatarıstanda məktəblilərin 90 faizi ana dilində təhsil alırdı.
1930–1950-ci illər: “Böyük dönüş”. Stalinizmin linqvosidi
Stalinin hakimiyyəti möhkəmləndikcə siyasət kəskin şəkildə dəyişdi. Unitarizm və mərkəzləşmə dövlətin əsas prioritetinə çevrildi. Milli dillər isə artıq dövlətin bütövlüyünə təhdid və millətçiliyin potensial mənbəyi kimi dəyərləndirilirdi.
Yazının kiril qrafikasına keçirilməsi (1930-cu illərin sonu): Bu, “rus mədəniyyətinə yaxınlaşma” və “rahatlıq” bəhanəsi ilə həyata keçirildi. Əslində isə türk xalqlarını üç istiqamətdə kökündən ayırdı:
Ərəb qrafikası ilə yazılmış tarixi-mədəni irsdən;
Latın əlifbası ilə yazan beynəlxalq türk dünyasından;
Janalifdə oxumuş əvvəlki nəsildən.
Bu, nəsillər arasında uçurum yaratdı, arxivləri əlçatmaz etdi. Türkoloq Ədğəm Tenişev bu prosesi “zorakı mədəni istiqamət dəyişikliyi” adlandırırdı.
Milli ziyalıların repressiyası: Qalımcan İbrahimov, Kulaxmetov və onlarla türk yazarı, alimi, pedaqoqu sadəcə milli kimliyi qoruduqları üçün fiziki cəhətdən məhv edildi. Bu, türk dillərinin intellektual dayaqlarına ağır zərbə vurdu.
Milli rayonların ləğvi və deportasiyalar: 1940-cı illərdə bütöv xalqlar - qırımlı tatarlar, noqaylar, karaçaylılar, balkarlar - sürgün edildi. Bu, həm də dil qətli idi. Ölkənin müxtəlif guşələrinə səpələnən bu xalqlar nə ana dilində təhsil ala, nə də açıq şəkildə öz mədəniyyətlərindən danışa bilirdilər. Onların dili yalnız ev daxilində, qorxu və gizlilik içində yaşamağa məhkum edildi.
Poststalin dövrü: səssiz ruslaşdırma
Xruşşov və Brejnev illərində açıq terror dayandırıldı, amma yerini daha “yumşaq”, bir o qədər də effektli ideoloji və inzibati təzyiq aldı.
1958-ci il məktəb islahatı: Milli dillərin məktəblərdə məcburi öyrənilməsi ləğv olundu. Valideynlərə israrla rus bölməsini seçmək “məsləhət” görülürdü. Bu, dönüş nöqtəsi idi. Ana dilinin nüfuzu kəskin düşdü, o, “perspektivsizliyin” simvoluna çevrildi.
Rus dilinin bütün sahələrdə hökmranlığı: Elm, ali təhsil, ordu, sənaye, partiya karyerası - hər yerdə yalnız rus dili tələb olunurdu. Türk dilləri isə ancaq məişət söhbətləri və folklorun dar çərçivəsinə sıxışdırıldı.
Demoqrafik və urbanizasiya siyasəti: Rusdilli əhalinin milli respublikalara kütləvi köçürülməsi, “bakirə torpaqlar”ın mənimsənilməsi etnolinqvistik mənzərəni dəyişirdi. Şəhərlərdə rus dili hökm sürür, ana dillər isə kənd mühitinə sıxışıb qalırdı.
Beləcə, “xalqlar dostluğu” şüarları altında türk dillərinin tarixi-mədəni funksiyası, bir zamanlar dövlət və idarəetmə dili statusu tamamilə sıradan çıxarıldı.
Sovet dövrünün statistikası (RSFSR nümunəsində)
1989-cu ilə gəldikdə artıq mənzərə açıq-aşkar görünürdü. Tatarıstanda yaşayan tatarların cəmi 67 faizi öz dillərini “ana dili” kimi göstərirdilər. Başqırdıstanda isə bu göstərici daha da aşağı idi - təxminən 60 faiz. Bu, bütöv bir əsrlik assimilyasiya siyasətinin nəticəsi idi.
Milli dildə təhsil verən məktəblərin sayı ilbəil azalırdı. 1980-ci illərin sonlarına doğru hətta kənd məktəblərində belə ana dilində dərslər minimuma endirilmişdi. Uşaqlar rusca oxuyur, evdə də rus dilinə üstünlük verən valideynlər “övladlarının gələcəyi üçün” şüarı altında ana dillərini qurban verirdilər. Beləcə, kütləvi dil dəyişikliyi sürətlənirdi.
Sovet dövrü formal atributları ilə - muxtar respublikalar, “dövlət dili” statusu - ilk baxışdan dövlətçilik illüziyası yaratsa da, əslində imperiyanın başladığını tamamladı: dillər standartlaşdırıldı, ideologiyanın xidmətinə verildi, sonra isə sistemli şəkildə ictimai həyatın bütün sahələrindən sıxışdırılıb çıxarıldı. Nəticə - nüfuzunu itirmiş, prestijsizləşmiş dillər və dilini unutmağa məcbur qalan xalqlar.
Müasir Rusiya: neorassimilyasiya və sağ qalmaq uğrunda mübarizə
SSRİ-nin süqutu və 1990-cı illərin əvvəllərindəki “suverenlik paradı” türk xalqlarına qısa müddətlik ümid bəxş etdi. Respublikalar - Tatarıstan, Başqırdıstan, Saxa (Yakutiya), Tıva - dillərə dair qanunlar qəbul etdilər. Rus dili ilə yanaşı, türk dillərinə də dövlət dili statusu verildi. Milli təhsil, mədəniyyət, KİV yenidən canlandı. Hətta Tatarıstan 1999-cu ildə latın əlifbasına keçid barədə qanun qəbul etdi. Amma mərkəz dərhal blokladı.
2000-ci illərdən bu günə: Mərkəzləşmə və muxtariyyətin qalıqlarının ləğvi
Putinin hakimiyyətə gəlişi ilə “hakimiyyət vertikalının möhkəmləndirilməsi” kursu başlandı. Bu isə birbaşa olaraq regionların dil hüquqlarını vurdu.
Federal qanunvericilik - əsas təzyiq aləti. “ Təhsil haqqında” qanunun 2007 və 2012-ci illər redaksiyası respublikalarda dövlət dillərinin məcburi öyrədilməsini faktiki olaraq ləğv etdi. Milli dillər “fakultativ” statusuna salındı, yəni valideynin “istəyi” əsasında və rus dili hesabına deyil, ancaq öz ayrılmış saatları çərçivəsində tədris oluna bilərdi.
2018-ci il düzəlişləri - dil qalmaqalı. Tatarıstanda və digər respublikalarda valideynlər guya “tatar dilinə məcbur edilirlər” deyə kütləvi şəkildə şikayətlər etməyə başladılar. Federal mərkəz ildırım sürətilə reaksiya verdi: respublika dillərinin tədrisi rus dilinin ziyanına ola bilməz qaydası təsbit edildi. Praktikada bu, ana dilində dərs saatlarının kəskin azalmasına gətirdi. Həmin dövrdə Rusiya Təhsil Nəzarəti rəhbəri Lyubov Qlebovanın sözləri bu yanaşmanı tam ifadə edirdi: “Rus dili əziyyət çəkməməlidir”.
Milli komponentin məktəblərdən silinməsi. Bu gün əksər respublikalarda tamamilə türk dilində təhsil verən məktəblərin sayı sıfıra yaxınlaşıb. Ana dili həftədə 1-2 saat ayrıca fənn kimi öyrədilir, çox vaxt da keyfiyyətsiz dərsliklərlə və daim təzyiq altında işləyən müəllimlərin hesabına.
Aktivizm və medianın sıxışdırılması. Dil hüquqlarını müdafiə edən hər hansı təşəbbüs - məsələn, Bütüntatar İctimai Mərkəzinin fəaliyyəti - dərhal “ekstremizm” və ya “milli ədavətin qızışdırılması” damğası ilə sıradan çıxarılır. Milli KİV-lər, xüsusən televiziya ya bağlanır, ya da onların auditoriyası süni şəkildə məhdudlaşdırılır.
Demoqrafiya və urbanizasiya. Sovet dövründə başlanan proseslər daha da sürətlənib. Gənclik şəhərlərə axışır, orada isə karyera, uğur və gündəlik ünsiyyətin yeganə dili ruscadır. Türk dilləri kəndlərə sıxışdırılıb, urbanizasiyanın burulğanında sürətlə əriməkdədir.
1990-cı illərdə yaranan ümidlər bu gün puç olub. Reallıq budur: türk dilləri müasir Rusiyada sağ qalmaq uğrunda son savaşını aparır.
Mövcud vəziyyət: faciənin rəqəmləri və faktları
Rusiyada türk dillərinin durumu həqiqətən də fəlakətli həddə çatıb. Həm əhali siyahıyaalmaları, həm də YUNESKO-nun “Dünya üzrə yoxa çıxmaqda olan dillər atlası” bu mənzərəni açıq şəkildə ortaya qoyur. Problem çoxşaxəlidir: ruslaşdırma siyasətinin davamlı təzyiqi, urbanizasiya, təhsildə və mediada doğma dilin zəif dəstəklənməsi, böyük şəhərlərdə rus dilinin sosial prestiji.
Qırımlı tatar dili. YUNESKO bu dili “ciddi təhlükə altında olan” kateqoriyasına salıb. 2010-cu il siyahıyaalmasına görə, təxminən 260 min nəfər qırımlı tatar dilini ana dili kimi göstərsə də, real şəkildə fəal danışanların sayı xeyli azdır. 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra vəziyyət kəskin pisləşib: qırımlı tatar dilində tədris aparan məktəblər bağlanıb, dərsliklərin tirajı minimuma endirilib, aktivistlər isə təzyiqə məruz qalıblar. Hüquq müdafiəçilərinin məlumatına görə, doğma dildə təhsil alan uşaqların sayı iki dəfədən çox azalıb.
Noqay dili. Noqay dili demək olar ki, yox olmaq üzrədir. Noqayların ümumi sayı 100–120 min arası qiymətləndirilir. Onlar Dağıstanda, Karaçay-Çərkəzdə və Stavropol diyarında pərakəndə halda yaşayırlar. Bu da vahid mədəni mühitin formalaşmasına mane olur. Rusiya EA Dilçilik İnstitutunun araşdırmalarına əsasən, noqayların cəmi 20–30 faizi dilə aktiv şəkildə yiyələnib və onların da əksəriyyəti yaşlı nəsildir. Gənclər, xüsusilə şəhərlərdə, demək olar ki, noqayca danışmır. Bu dildə fəaliyyət göstərən KİV isə yoxdur.
Qaraçay-balkar dili. Təxminən 300 min nəfər bu dilin daşıyıcısıdır, amma o da təhlükə altındadır. Formal olaraq Karaçay-Çərkəz və Kabardin-Balkar respublikalarında rəsmi statusu olsa da, inkişaf imkanları çox məhduddur. Şəhərlərdə uşaqlar sürətlə ruscaya keçir, məktəblərdə isə ana dilində tədris ildən-ilə azalır. YUNESKO nəsillərarası dil ötürülməsinin zəiflədiyini qeydə alır.
Qumıq dili. Qumıqların sayı təxminən 400 mindir. Dil “həssas” kateqoriyasında göstərilir. O, əsasən Dağıstanın kənd rayonlarında işlədilir, amma şəhərlərdə demək olar ki, yox olub. 1990-cı illərdən bəri məktəb və universitetlərdə dili saxlamaq cəhdləri olsa da, dövlətin sistemli dəstəyi olmadan bu təşəbbüslər nəticəsiz qalıb.
Tatar dili. Rusiyadakı ən böyük türk dili - 5 milyondan artıq daşıyıcısı var. Amma dinamika çox təhlükəlidir. 1926-cı ildə tatarların 98 faizi dili ana dili hesab edirdisə, 2010-cu ildə bu göstərici 83 faizə düşüb. Amma “ana dili hesab etmək” heç də ona hakim olmaq demək deyil. Şəhər gəncləri arasında fəal bilənlərin faizi 50-dən aşağıdır, Moskvada, Sankt-Peterburqda və digər iri şəhərlərdə isə bu rəqəm daha da aşağıdır. 2017-ci ildə Tatarıstan məktəblərində tatar dilinin məcburi tədrisinin ləğvi dilin qorunmasına çox ağır zərbə vurdu. YUNESKO tatar dilini “həssas” siyahısına daxil edib.
Başqırd dili. Başqırdların sayı 1,2 milyon ətrafındadır və formal olaraq respublikada dövlət dili statusuna malikdir. Amma real vəziyyət tatarlardan da pisdir. Siyahıyaalma rəqəmlərinə görə, başqırdların 70 faizi dili bilirlər. Amma gündəlik praktikada, xüsusən Ufa və digər böyük şəhərlərdə başqırdca danışana rast gəlmək çox çətindir. Təhsil, media, şəhər mədəniyyəti tamamilə rus dilinin təsiri altındadır. Hətta kənd yerlərində belə başqırd dili sürətlə sıxışdırılır.
Rəqəmlər və faktlar bir şeyi göstərir: ruslaşdırma siyasəti, sosial-mədəni təzyiq və urbanizasiya nəticəsində türk dilləri Rusiyada sağ qalmaq uğrunda son mübarizəsini aparır. Əksər dillər artıq YUNESKO-nun “təhlükə altında” siyahısındadır və bu proses tormozlanmasa, onların çoxu bir neçə onillik ərzində sadəcə xatirəyə çevrilə bilər.
Sibir dilləri: yox olma astanasında
Xüsusilə Sibir türklərinin dilləri üçün vəziyyət olduqca ağırdır.
Sibir tatar dili - statusu bulanıqdır, bəzi alimlər onu sadəcə tatarcanın dialekti hesab edirlər. Amma aktiv danışanların sayı bir neçə min nəfəri keçmir.
Şor dili - 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 2,8 min nəfər daşıyıcı göstərilsə də, real şəkildə fəal danışanların sayı min nəfərdən azdır.
Çulım-türk dili - cəmi yüzdən az daşıyıcı qalıb, onların da böyük əksəriyyəti yaşlı nəsildir.
Dolqan dili - təqribən 1 min fəal danışan var, əsasən qoca nəslin nümayəndələri.
Bu dillərin hər biri kritik vəziyyətdədir. Hər yeni il onlarla daşıyıcının itirilməsi deməkdir. Və bu itki ilə birlikdə bütöv bir nəsil dünyagörüşü, yaddaş, mədəniyyət silinib gedir.
Faciə kimi sistem
Rusiyada türk dillərinin zəifləməsi təsadüfi, öz-özünə gedən proses deyil. Bu, əsrlərlə davam edən ardıcıl və məqsədyönlü dövlət siyasətinin nəticəsidir. Əvvəl hərbi işğallar və zorla xristianlaşdırma, sonra sovet modernizasiyası adı altında aparılan linqvotsid, bu gün isə “vahid xalq”, “rusiyalı milləti” şüarları ilə tətbiq edilən neorassimilyasiya.
Dövlət elə bir sistem qurub ki, doğma dili qorumaq sosial baxımdan da, iqtisadi planda da sərfəli deyil, üstəlik siyasi risk də daşıyır. Dil folklor ansambllarının atributuna, etnoqrafik “suvenirə” çevrilir. Məktəblərdə isə ən yaxşı halda həftədə bir neçə saatlıq fakultativ fənn statusu alır - həyat üçün praktik dəyəri olmayan, formal dərs kimi.
Bu, səssiz humanitar fəlakətdir. Hər yaşlanan və dünyasını dəyişən daşıyıcı ilə, hər ailədə dili öyrənmədən böyüyən uşaqla bərabər bir dünya ölür: özünəməxsus dünya görüşü, əsrlərin müdrikliyi, poeziya, mədəniyyət, tarixi yaddaş.
Rusiya özünü “çoxmillətli” elan etsə də, reallıqda bu çoxluğun ən dəyərli nüvəsini - xalqların dillərini - sistemli şəkildə məhv edir. Və təəssüf ki, bu proses dayanmır, əksinə, getdikcə daha da sürətlənir.
