BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

Türkiyənin ASELFLIR-600 kimi elektrooptik və kəşfiyyat sistemlərinin inkişafı Şərqi Aralıq dənizi və Yaxın Şərqdə qüvvələr balansını və strateji çəkindirmə arxitekturasını necə dəyişdirir? Bu texnoloji dönüş Ankara üçün məhdud müdafiə muxtariyyətindən müstəqil kəşfiyyat-zərbə dövrəsinə keçidin siqnalıdırmı?

Texnoloji məhdudiyyətlərə struktur cavab kimi strateji muxtariyyət

AzerVoice BakuNetwork-ə istinadən xəbər verir ki, ASELFLIR-600 elektrooptik sisteminin hazırlanması və uğurlu sınaqları təkcə mühəndis uğuru deyil. Bu, Türkiyənin müdafiə sənayesində xarici texnoloji asılılığı azaltmaq üzrə uzunmüddətli strategiyasının praktik təcəssümüdür. Hələ Kanada WESCAM sistemlərinə embarqo tətbiq etməzdən öncə formalaşmağa başlayan bu doktrina, 44 günlük Azərbaycan-Ermənistan müharibəsindən sonra tətbiq edilən məhdudiyyətlərlə sürətlənərək dövlət səviyyəsində “texnoloji suverenlik” kursunun bərqərar olmasına gətirib çıxardı.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, ikili təyinatlı texnologiyaların ixrac məhdudiyyətləri çox vaxt siyasi məqsədlərinə çatmır. OECD və SIPRI-nin 2010–2023-cü illəri əhatə edən məlumatlarına görə, yüksək texnoloji komponentlərin idxalına məhdudiyyətlərlə üzləşən ölkələrin 60 faizdən çoxu analoji istehsalı lokallaşdırıb və ya təchizat zəncirlərini şaxələndirib. Türkiyə nümunəsi də bu qanunauyğunluğu təsdiqləyir, lakin reaksiyanın miqyası və sürəti ilə fərqlənir. Cəmi beş il ərzində Ankara elektrooptika sahəsində kritik asılılıqdan çıxaraq, Qərb analoqları ilə müqayisə oluna biləcək sistemlər xəttini formalaşdırdı.

Burada söhbət təkcə “idxalı əvəzləməkdən” getmir. ASELFLIR-600 müdafiə sənayesinin dövlət strategiyasının tərkib hissəsi olduğu bir ekosistemin elementidir. Türkiyə Müdafiə Sənayesi İdarəsinin rəhbəri Haluk Görgünün “ekosistemin gecikmədən və xarici göstərişlərsiz işləmə qabiliyyəti” barədə bəyanatı sırf texnoloji deyil, həm də siyasi məna daşıyır - bu, hərbi, sənaye və siyasi qərarverici dairələr arasında yaranmış strateji konsensusun ifadəsidir.

Bu mənada Türkiyə faktiki olaraq İsrail, Cənubi Koreya və qismən Fransa modelini təkrarlayır - yəni müdafiə texnologiyalarında muxtariyyət milli suverenliyin tərkib hissəsi kimi qəbul olunur, ittifaq öhdəliklərindən asılı bir funksiya kimi yox.

Texnoloji ölçü: sensorlardan kəşfiyyat-zərbə dövrəsinə

Texniki baxımdan ASELFLIR-600 120 kiloqramlıq stabilizasiya olunmuş çoxfunksiyalı elektrooptik moduldur və uzunmüddətli uçuş qabiliyyətinə malik ağır pilotsuz platformalar üçün optimallaşdırılıb. HD gündüz kamerası, infraqırmızı və SWIR sensorları sistemə hər hava şəraitində və gecə-gündüz rejimində işləməyə imkan verir. Onun optik həlli isə yalnız müşahidə deyil, həm də hədəflərin operativ məsafədə tanınmasını təmin edir.

Amma bu sistemin strateji əhəmiyyəti onun texniki parametrlərində deyil, kəşfiyyat-zərbə dövrəsinin tam zəncirinə inteqrasiya olunmasındadır. 35 kilometrədək məsafədə idarə olunan sursatları nişan almaq imkanı verən lazer işıqlandırıcısı ASELFLIR-600-ü sırf kəşfiyyat vasitəsindən çıxarıb ISR-Strike (Kəşfiyyat–Nişan–Zərbə) seqmentinə daxil edir. Bu isə informasiya toplanması, emalı və hədəfə zərbə endirilməsi mərhələlərini birləşdirən çevik dövriyyə yaradır.

SIPRI-nin təhlillərinə görə, müasir müharibə sistemlərinin effektivliyində əsas göstərici hədəfin aşkar olunmasından məhv edilməsinə qədər keçən zamanın qısalığıdır. Bu baxımdan ASELFLIR-600-ün Bayraktar Akıncı ilə inteqrasiyası hava hücumundan müdafiə və radioelektron qarşıdurma şəraitində yeni nəsil döyüş aləti formalaşdırır.

Bayraktar Akıncı, 12 kilometr uçuş tavanı və 24 saata qədər havada qalma müddəti ilə artıq taktik deyil, “yarı-strateji” platforma statusundadır. O, klassik aviasiya ilə kosmik müşahidə vasitələri arasındakı boşluğu doldurur. Yüksək uçuş hündürlüyü və uzaqmənzilli optika sayəsində belə sistemlər artıq yalnız pilotlu erkən xəbərdarlıq təyyarələrinin və ya peyklərin görə bildiyi məsafələri izləyə bilir - həm də daha az xərclə və siyasi risklə.

Regional balans: Egey istiqaməti sınaq meydanı kimi

Egey hövzəsi Türkiyə-Yunanıstan münasibətlərində ən gərgin istiqamətdir. NATO və milli müdafiə qurumlarının məlumatlarına görə, hava məkanının pozulması və hərbi dəniz manevrləri üzrə insidentlərin əksəriyyəti məhz burada qeydə alınır. Belə bir şəraitdə Türkiyənin 140–150 kilometr məsafədən sabit elektrooptik kəşfiyyat aparmaq qabiliyyətinə malik platforma əldə etməsi artıq sırf hərbi deyil, həm də psixoloji və strateji-siyasi nəticələr yaradır.

İzmir bölgəsində yerləşdirilən Akıncı-nın uçuşları nəzəri olaraq Yunanıstan materikinin mühüm hissələrini - o cümlədən mərkəzi hərbi infrastrukturu - izləməyə imkan verir. Bu, qüvvə tətbiqi qaydalarının dərhal dəyişməsi demək olmasa da, “situasiyadan xəbərdarlıq” səviyyəsində yeni asimmetriya yaradır. RAND Corporation-un tədqiqatlarına görə, böhranların ilkin mərhələsində informasiya üstünlüyü tərəflər arasında daha əlverişli de-eskalasiya şərtlərinin diktə olunmasına şərait yaradır.

Aten üçün bu vəziyyət ya əks-kəşfiyyat və anti-pilot sistemlərini gücləndirmək, ya da HHM və radioelektron mübarizə doktrinasını yeniləmək zərurəti yaradır. NATO-nun 2022–2024-cü illər üzrə büdcə statistikası göstərir ki, Yunanıstanın məhdud resurs şəraitində belə adaptasiya siyasi qərarlarla müşayiət olunmadan mümkün deyil.

İsrail vektoru: tərəfdaşlıqdan strateji məsafəyə

İsrail uzun müddət Türkiyə müdafiə sənayesinin texnoloji nümunəsi kimi çıxış edib, xüsusilə də PUA və elektronika sahəsində. Lakin son illərdə siyasi dəyişkənlik, iqtisadi və texnoloji əlaqələr qismən davam etsə də, münasibətləri ehtiyatlı fazaya keçirib.

Türkiyə mediasında İsrail ərazisini - məsələn, Dəməşqlə Hayfa arasındakı məsafəni - müşahidə etmək imkanları barədə səslənən eyhamlar hərbi təhdid deyil, strateji kommunikasiya elementidir. Analitik ədəbiyyatda bu cür siqnallar diplomatik manevr aləti, regional status və təsir imkanlarını artırmaq üsulu kimi dəyərləndirilir.

İsrail üçün isə Türkiyənin yüksək effektivlikli elektrooptik sistemlər istehsal etməsi illərdir saxlanılan texnoloji fərqin azalması deməkdir. İsrail tədqiqat mərkəzlərinin vurğuladığı kimi, ISR seqmentində texnoloji üstünlük ölkənin milli təhlükəsizliyinin əsas dayaqlarındandır. Bu fərqin, hətta nisbi şəkildə azalması belə, uzunmüddətli təhlükəsizlik ssenarilərinin və investisiya prioritetlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsini qaçılmaz edir.

Çoxlaylı kəşfiyyat arxitekturası: hava və kosmos sinerjisi

ASELFLIR-600 sisteminin strateji əhəmiyyəti xüsusilə Türkiyənin ikili təyinatlı peyk qruplaşmasının inkişafı fonunda daha da artır. Son illərdə Ankara orbitə bir neçə müşahidə peyki çıxararaq strateji kəşfiyyat və monitorinq imkanlarını genişləndirib. Pilotsuz uçuş aparatlarından (PUA) və kosmik vasitələrdən toplanan məlumatların vahid idarəetmə sistemində birləşdirilməsi çoxlaylı ISR (Intelligence, Surveillance, Reconnaissance - Kəşfiyyat, Müşahidə, Nəzarət) arxitekturası yaradır. Burada hər bir səviyyə digərinin texnoloji və əməliyyat məhdudiyyətlərini kompensasiya edir.

ABŞ və Çin proqramları da daxil olmaqla beynəlxalq təcrübə göstərir ki, müasir hərbi planlaşdırmada sətəklə birləşdirilmiş, yəni “şəbəkə-mərkəzli” yanaşma dominant modelə çevrilib. Pentaqon və BVF-in məlumatlarına əsasən, sensor inteqrasiyası və analitik platformalara yatırılan vəsaitlərin artım tempi artıq silah növlərinə yönələn investisiyaları ötüb. Türkiyə də son illərdə məhz bu xətti seçərək tək-tək sistemlər istehsalına deyil, qərarvermə prosesinin bütöv texnoloji konturunu formalaşdırmağa yönəlib.

Silahlara nəzarət rejimləri və texnoloji baryerlərin eroziyası

ASELFLIR-600-ün inkişafı və onun ağır PUA-larla inteqrasiyası beynəlxalq silah nəzarəti və ikili təyinatlı texnologiyalar ixracı rejimlərinin dəyişməsinə dair daha geniş diskussiyanı gündəmə gətirir. Formal olaraq elektrooptik sistemlər MTCR və ya Nüvə Silahlarının Yayılmamasına dair müqavilə kimi sərt rejimlərə daxil olmasa da, praktik baxımdan onlar müasir çəkindirmə və qüvvə proyeksiyası sistemlərinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

BMT və OECD-nin son onillik üzrə statistikası göstərir ki, orta gücə malik dövlətlər getdikcə daha çox sensorlara, idarəetmə sistemlərinə və məlumat emalı alqoritmlərinə sərmayə qoyurlar. Çünki informasiya üzərində nəzarət və onun operativ istifadəsi diplomatik vasitələrlə çətin neytrallaşdırılan strateji üstünlük yaradır.

Türkiyə təcrübəsi bu mənada olduqca simvolikdir. Kanadanın WESCAM sistemlərinə tətbiq etdiyi embarqo, nəzərdə tutulan əks təsirin əvəzinə, yeni texnoloji mərkəzin formalaşmasını sürətləndirdi. Oxşar dinamika əvvəllər İran, Hindistan və Çin nümunələrində də müşahidə olunub: məhdudiyyətlər yalnız yerli tədqiqat və istehsal zəncirlərinin güclənməsinə səbəb olub. ASELFLIR-600 bu tendensiyanın istisnası deyil, əksinə, onun təsdiqidir - qlobal texnoloji məkanın parçalanması artıq dönməz prosesə çevrilib.

Qərb nəzarət rejimləri üçün bu vəziyyət strateji dilemmanın əsasını qoyur. Bir tərəfdən, regional güclərdə müstəqil müdafiə ekosistemlərinin möhkəmlənməsi beynəlxalq təhlükəsizliyin idarəolunmasını çətinləşdirir. Digər tərəfdən, məhdudiyyətlərin sərtləşdirilməsi texnologiyaların daha da lokallaşmasına və diversifikasiyasına təkan verir. Türkiyə, NATO üzvü kimi, bu strukturda xüsusi mövqedə dayanır - ittifaq inteqrasiyası ilə milli suverenlik arasındakı sərhədləri bulanıqlaşdırır.

Ssenari təhlili: idarə olunan balansdan yığılıcı eskalasiyaya

ASELFLIR-600-ün tətbiqinin strateji nəticələrini dəyərləndirmək üçün sadə proqnoz çərçivəsindən çıxmaq lazımdır. Qısamüddətli perspektivdə ən real ssenari “adaptasiya olunmuş balans” modelidir. Yunanıstan və İsrail radioelektron mübarizə, anti-PUA sistemləri və maskalanma tədbirlərini gücləndirəcək, amma eyni tipli platformaların qurulmasına tələsməyəcək. Bu, “idarə olunan rəqabət” məntiqinə uyğundur - tərəflər riskləri kəskinləşdirmədən zəif nöqtələrini kompensasiya edirlər.

Orta müddətdə yığılıcı effekt gözlənilir. Türkiyənin kəşfiyyat imkanlarının artması böhran situasiyalarında davranış modellərini dəyişəcək. Ankaranın informasiya üstünlüyü onun qərarvermə proseslərində özünəinamını artıracaq, xarici mənbələrdən və ittifaq konsultasiyalarından asılılığı azaldacaq. CSIS ekspertlərinin fikrincə, məhz ISR sahəsində muxtariyyətin böyüməsi çox vaxt daha fəal xarici siyasət kursunun başlanğıc mərhələsi olur - hətta bu siyasət formal olaraq beynəlxalq hüquq çərçivəsində qalsa belə.

Ən az ehtimal olunan, amma strateji baxımdan mühüm ssenari texnoloji eskalasiyadır. Şərqi Aralıq dənizi və ya Yaxın Şərqdə vəziyyətin kəskinləşməsi halında, uzunmənzilli optika, PUA-lar və peyk məlumatlarının sintezi “önləyici” və ya “demonstrativ” əməliyyatlara şərait yarada bilər. Körfəz böhranları və Koreya yarımadası təcrübəsi göstərir ki, məhz belə imkan nümayişləri təhlükəsizlik arxitekturasını dəyişdirən dönüş nöqtələrinə çevrilir.

Beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturası üçün strateji nəticələr

Qlobal miqyasda Türkiyənin texnoloji sıçrayışı hərbi gücün mərkəzləşmədən çıxması prosesinə uyğun gəlir. SIPRI və BVF-in məlumatlarına görə, 2010-cu illərin əvvəllərindən bəri Qərb bloku xaricindəki ölkələrdə müdafiə tədqiqatlarına ayrılan vəsaitin payı 40 faizdən çox artıb. Bu, texnoloji üstünlüyün artıq məhdud sayda dövlətin inhisarında qalmadığını göstərir.

NATO üçün bu tendensiya ikili məna daşıyır. Bir tərəfdən, müttəfiqin güclənməsi alyansın ümumi potensialını artırır. Digər tərəfdən, Türkiyənin strateji muxtariyyəti kollektiv qərarverməni çətinləşdirir - xüsusilə Ankara ilə digər üzvlərin maraqları üst-üstə düşmədiyi böhran hallarında. Bu baxımdan ASELFLIR-600 sadəcə texnoloji məhsul deyil, ittifaq daxilində struktur dəyişikliklərinin göstəricisidir.

Yaxın Şərq və Şərqi Aralıq dənizi regionları üçün Türkiyə nümunəsi artıq model statusu qazanır. O göstərir ki, sensora və inteqrasiya sistemlərinə yönəlmiş investisiyalar, bahalı pilotlu aviasiya parkı yaratmadan da, keyfiyyətcə yeni imkanlar təmin edə bilər. Bu, xüsusən orta gəlirli, lakin çoxvektor təhlükələrlə üzləşən ölkələr üçün aktualdır.

Nəticələr və strateji tövsiyələr

ASELFLIR-600-ün meydana çıxması və sınaqdan uğurla keçməsi Türkiyənin kəşfiyyat-zərbə dövrəsini nəzarət altına alan strateji muxtariyyət modelinə keçidinin parçası kimi qiymətləndirilməlidir. Bu platformanın əhəmiyyəti texniki göstəricilərdən kənara çıxır - o, regional balansın parametrlərini dəyişir və çəkindirmə məntiqinə yeni məzmun gətirir.

Yunanıstan və İsrail üçün əsas problem birbaşa hərbi təhdiddə deyil, uzun illər müdafiə doktrinalarının dayandığı informasiya asimmetriyasının tədricən itirilməsindədir. Bu çağırışa cavab yalnız texnoloji simmetriya deyil, həm də strateji planlaşdırmanın adaptasiyasını tələb edir - o cümlədən əks-kəşfiyyat, radioelektron mübarizə və diplomatik böhranların qarşısının alınması sahələrində.

Qərb dövlətləri və beynəlxalq institutlar üçün Türkiyə nümunəsi ixrac nəzarəti və texnoloji risklərin idarə edilməsi siyasətlərini yenidən düşünməyin zərurətinə işarədir. Uzunmüddətli nəticələri nəzərə almadan tətbiq olunan məhdudiyyətlər getdikcə daha çox əks-effekt verir və yeni texnoloji mərkəzlərin yaranmasını sürətləndirir.

Əslində ASELFLIR-600 artıq sadəcə bir elektrooptik sistem deyil - bu, beynəlxalq təhlükəsizliyin transformasiyasının göstəricisidir. Yeni dövrün mahiyyəti təkcə silaha sahib olmaqda deyil, informasiyanı inteqrasiya edib müstəqil qərar vermək və qeyri-müəyyənlik şəraitində çevik hərəkət etmək bacarığındadır. Məhz bu xüsusiyyət onun real strateji dəyərini müəyyən edir.