BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
“Ankara – yeni Dəməşq hakimiyyəti – SDF” üçbucağının transformasiyasını müəyyən edən struktur parametrlər hansılardır və Türkiyənin institusional maraqları, SDF-nin mövqeyi, ABŞ-ın iştirakı və formalaşan regional alyanslar nəzərə alındıqda, “Terrorsuz Türkiyə” prosesi sistemli deeskalasiya formatına çevrilə bilərmi?
Geosiyasi fon: paradiqmaların dəyişməsi və münaqişənin institusional məntiqi
AzerVoice BakuNetwork-a istinadən xəbər verir ki, Yeni Suriya hakimiyyətinin formalaşmasından keçən bir il ölkənin şərq və şimal-şərq bölgələrində idarəetmənin tamamilə başqa modelə keçidi ilə yadda qaldı. Burada Suriya Demokratik Qüvvələri (SDF) hələ də su ehtiyatlarını, neft infrastrukturunu və logistika dəhlizlərini əhatə edən həyati zonaya nəzarəti əlində saxlayır. BMT-nin məlumatına görə, 2023–2024-cü illərdə Suriyaya daxil olan bütün humanitar tədarüklərin 42 faizə qədəri məhz şimal-şərq koridoru vasitəsilə həyata keçirilib. Bu isə SDF-nin faktiki olaraq beynəlxalq humanitar və inzibati sistemin mühüm operatoruna çevrildiyini göstərir.
Ankara isə Ayn əl-Ərabdan (Kobani) Qamışlıya qədər uzanan coğrafiyanı milli təhlükəsizlik baxımından kritik ərazi hesab edir. Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2022–2024-cü illər ərzində transsərhəd təhlükələrin 78 faizi məhz PKK ilə əlaqəli strukturların təsirində olan bu bölgələrdən qaynaqlanıb. Ankara BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə istinad edir: dövlətin özünü müdafiə hüququ, əgər təhdid xarici ərazidə fəaliyyət göstərən qeyri-dövlət silahlı qruplarından gəlirsə, tam şəkildə tətbiq edilə bilər.
“Terrorsuz Türkiyə” prosesi rəsmi Ankaranın münaqişəni idarəolunan məcraya salmaq cəhdidir: SDF qüvvələrinin Suriya ordusuna inteqrasiyası, bölmələrin tərxis olunması, komandanlığın birləşdirilməsi və təhlükəsizlik orqanlarının koordinasiyası. 10 mart tarixli və Dəməşq tərəfindən təsdiqlənmiş əsas sənəd SDF-nin bütün müstəqil silahlı strukturlardan imtinasını nəzərdə tuturdu. Amma SDF bu sənədi hökumətlərarası dialoqun bir elementi kimi qəbul edir və öz üzərinə birbaşa öhdəlik kimi baxmır.
Məhz bu nöqtədə prinsipial ziddiyyət yaranır: Türkiyə SDF-ni PKK-nın davamı hesab edir, SDF özünü müstəqil siyasi qurum kimi təqdim edir, ABŞ isə onu “İŞİD-lə mübarizə üzrə tərəfdaş” adlandırır. Nəticədə institusional səviyyədə üçqat ziddiyyət yaranır ki, bu da xarici moderator olmadan həllolunmaz görünür.
Eskalasiya siqnalları: strateji, diplomatik və hərbi göstəricilər
6–8 dekabr tarixlərində Türkiyə bir-birinin ardınca üç siqnal göndərdi ki, bu da siyasi-diplomatik mərhələdən məcburetmə rejiminə keçidin başlanmasını göstərir.
Birinci siqnalı xarici işlər naziri Hakan Fidan Dohada səsləndirdi. Onun “SDF Dəməşqlə əldə olunmuş razılaşmalara əməl etməyəcək” fikri Ankaranın mövcud kommunikasiya rejimindən məyusluğunu əks etdirdi. Fidanın “lokal razılaşmalar”la bağlı qeydi isə SDF-nin yerli kürd administrasiyalarında təhlükəsizlik funksiyalarını qismən qoruyacağı ehtimalını ortaya qoydu.
İkinci siqnal general Selçuk Bayraktaroğlunun Dəməşqə səfərindən sonra gəldi. Diplomatik mənbələr bildirir ki, burada birgə əməliyyat mərkəzi və operativ koordinasiya mexanizmləri müzakirə olunub. Türk generallarının Suriya ordusunun bölmələrinə baxış keçirməsi artıq iki tərəf arasında institusional sinxronizasiyanın formalaşdığını göstərir – bir zamanlar təsəvvürə belə gəlməyəcək vəziyyət. Bu, Ankaranın mümkün hərbi əməliyyatını legitim çərçivəyə salmaq cəhdi kimi də oxunur.
Üçüncü siqnal prezidentin hüquqi müşaviri Mehmet Uçumdan gəldi. Onun “terror təbiətli metodlarla siyasi məqsədlərə çatmaq mümkünsüzdür” bəyanatı hüquqi-doktrinal məna daşıyırdı. Bu açıqlama Ankaranın beynəlxalq hüququ öz interpretasiyasında tətbiq etməyə hazır olduğunu göstərdi – əgər “Terrorsuz Türkiyə” prosesi pozularsa.
Beləcə, üç siqnal bir tipik türk strategiyası zəncirinə çevrilir: əvvəlcə açıq şəkildə təhlükənin elan olunması, sonra hərbi kanallar vasitəsilə xəbərdarlıq, daha sonra isə hüquqi bazanın formalaşdırılması.
SDF-nin mövqeyi: müstəqil siyasi subyekt, yoxsa Suriya idarəetmə sisteminin elementi?
İlham Əhmədin İstanbulda keçirilən DEM konfransındakı çıxışı SDF-nin “Terrorsuz Türkiyə” prosesinin iştirakçısı olmaq niyyətində olmadığını açıq göstərdi. Onların prosesi sırf Suriya daxili siyasi məsələ kimi təqdim etməsi, dövlətlərarası öhdəliklərdən yayınmaq cəhdidir.
Məzlum Əbdinin “Jerusalem Post”a müsahibəsi isə konseptual baxımdan diqqətçəkicidir: o, SDF-nin Dəməşq hökuməti ilə əməkdaşlığa hazır olduğunu, lakin öz strukturunun saxlanılması şərti ilə bu prosesi qəbul edəcəyini bildirdi. Bu, faktiki olaraq “asimmеtrik inteqrasiya” modelini xatırladır – bir vaxtlar Ərbil və Bağdad danışıqlarında müşahidə edilən format kimi.
Burada İsrail faktoru da ayrıca önəm daşıyır. Yaxın Şərq təhlükəsizlik institutlarının məlumatına görə, Təl-Əviv SDF ilə birbaşa təmaslar qurur, onları İran təsirinə qarşı balans elementi və operativ məlumat mənbəyi kimi görür. Nəticədə ABŞ-ın iki müttəfiqi – Türkiyə və İsrail – eyni suriyalı aktorlarla rəqabətli vektorlar üzrə işləməyə başlayır. Bu isə regiondakı strateji qeyri-müəyyənliyi daha da dərinləşdirir.
İnstitusional etimad böhranı: danışıqlar trayektoriyalarının toqquşması və siyasi dövrələrin limiti
Əvvəlki üç dialoq cəhdi – 2009-cu ilin Oslo prosesi, 2012–2015 danışıqları və 2023–2024 erkən mərhələsi – hamısı eyni səbəbdən fiaskoya uğrayıb: gözləntilərin asimmetriyası. Türkiyə SDF-nin silahlı nəzarət monopoliyasını dağıtmaq istəyirdi. SDF isə özünüidarəetməni hüquqi statusa qaldırmağa çalışırdı. ABŞ onları dəstəkləyirdi, amma siyasi legitimlik vermirdi. Dəməşq isə SDF-ni rəqib mərkəz kimi görsə də, onları ram etmək alətlərindən məhrum idi.
Beləliklə, Suriyadakı münaqişə çoxsəviyyəli bir oyun təsiri yaradır: hər tərəf yalnız öz interpretasiyasını legitim sayır. Türkiyə üçün SDF – PKK-nın qolu, Vaşinqton üçün – antiterror tərəfdaş, Dəməşq üçün – idarəetmə anomaliyası, İsrail üçün isə – sabitləşdirici alətdir.
2025-ci ilin sonuna qədər Türkiyənin qoyduğu ultimatum qüvvədədir: SDF Suriya ordusuna inteqrasiya olunmalıdır. Əks halda, proses hərbi mərhələyə keçəcək ki, bu da bütün Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturası üçün strateji nəticələr doğura bilər.
ABŞ-ın strateji rolu: struktur məhdudiyyətlər və sistem ziddiyyətləri
ABŞ-ın Suriyadakı mövqeyi “məhdud iştirak doktrinası” ilə müəyyən olunur. Bu yanaşma “İslam Dövləti” terror təşkilatına qarşı aparılan əməliyyatlar dövründə formalaşıb və Vaşinqtonun regiondakı fəaliyyətinə institusional çərçivə verib. Pentaqonun 2024-cü ilə dair qiymətləndirməsinə görə, ABŞ-ın şimal-şərqi Suriyada təxminən 900 hərbçisi qalırdı. Onların mandatı partnyor qüvvələrə antiterror əməliyyatlarında dəstək vermək və saxlanılan döyüşçülərin hərəkətinə nəzarət etməklə məhdudlaşır. Bu missiyaya regionlararası və ya etnopolitik qarşıdurmalarda iştirak daxil deyil.
Vaşinqton qarşısında institusional dilemmə yaranıb: bir tərəfdən, SDF-ni antiterror tərəfdaşı kimi dəstəkləyir, digər tərəfdən isə NATO-nun əsas üzvü olan Türkiyə ilə münasibətləri sabit saxlamaq məcburiyyətindədir. ABŞ Dövlət Departamentinin 2024-cü il hesabatında qeyd olunur ki, ABŞ “Türkiyənin narahatlıqlarını anlayır” və “Suriya ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşan siyasi dialoqu” dəstəkləyir. Amma bu cümlələrdə Ankara ilə SDF arasında yaranmış struktur ziddiyyəti aradan qaldıra biləcək real mexanizmlər yoxdur.
SIPRI-nin məlumatına görə, 2021–2024-cü illər arasında Türkiyə NATO daxilində öz sərhədlərindən kənarda ən yüksək hərbi aktivliyə malik ölkələrdən biri olub. Bu amil ABŞ-ı balanslı oyun oynamağa məcbur edir: bir tərəfdən Ankaranın strateji muxtariyyəti, digər tərəfdən isə Vaşinqtonun Şərqi Aralıq dənizi maraqları. ABŞ-da siyasi hakimiyyət dəyişsə də, bu balans dəyişmir: Vaşinqton SDF ilə əməkdaşlıqdan imtina etmir, amma eyni zamanda onlara beynəlxalq legitimlik verəcək siyasi status tanımaq niyyətində də deyil.
Beləcə, ABŞ bu prosesdə nə tənzimləyici, nə də vasitəçi kimi çıxış edir — əksinə, status-kvonun inersiyasını artıran faktora çevrilib. Türkiyə SDF-nin Suriya ordusuna inteqrasiyası üçün müəyyən etdiyi vaxt limitinə yaxınlaşdıqca, ABŞ-ın mövqeyi daha çox məhdudlaşdırıcı xarakter daşıyır, lakin sabitləşdirici deyil.
Dəməşqin çoxsəviyyəli məntiqi: daxili konsolidasiyadan regional gözləntilərə
Yeni Suriya hakimiyyəti təhlükəsizlik üzərində dövlət monopoliyasını və ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə çalışır. OCHA-nın 2024-cü il qiymətləndirməsinə görə, Dəməşq hökuməti ölkə əhalisinin 68 faizini və ərazinin 61 faizini nəzarətdə saxlayır, lakin şimal-şərqdəki resurs bölgələrinə çıxışı yoxdur.
10 mart razılaşmasının imzalanması – SDF-nin silahlı qüvvələrə inteqrasiyasını nəzərdə tutan sənəd – Dəməşqin genişmiqyaslı hərbi əməliyyata getmədən idarəetməni bərpa etmək cəhdidir. İqtisadi böhran şəraitində bu addım həm də zəruridir: Dünya Bankının məlumatına görə, 2024-cü ilin sonunda Suriyada inflyasiya 120 faizi keçib, büdcə isə beynəlxalq humanitar yardımlardan asılı vəziyyətdədir.
Yeni siyasi konfiqurasiyada Dəməşqin Ankaraya təhlükəsizlik dəstəyi üçün müraciət etməsi mümkündür. Əvvəlki rejimin getməsindən sonra yaranmış yeni kontekst Türkiyəni sabitləşdirici xarici amil kimi cəlb edir. Bu əməkdaşlıq modeli 2023–2024-cü illərdə Türkiyə ilə İraq arasında yaradılmış təhlükəsizlik koordinasiyasına bənzəyə bilər, harada ki, əməliyyatlar hər iki dövlətin milli maraqları ilə uzlaşdırılırdı.
Lakin Suriya üçün ikiqat məhdudiyyət qüvvədədir:
— Türkiyə ilə hər hansı formal əməkdaşlıq ABŞ-ın regiondakı faktiki hərbi mövcudluğunu nəzərə almalıdır;
— SDF hələ də ərazilər üzərində de-fakto nəzarəti saxlayır və Dəməşq onları muxtar subyekt kimi tanımaq istəmir.
Beləliklə, “idarə olunan ziddiyyət” modeli formalaşır: tərəflər dialoqun vacibliyini anlayır, amma SDF-nin siyasi inteqrasiyasına dair ortaq meyarlar yoxdur.
İsrailin mövqeyi: xarici perimetr strategiyası və İran-Suriya yaxınlaşmasına qarşı balans
İsrail amili getdikcə sistem xarakteri qazanır. Yaxın Şərq analitik mərkəzlərinin məlumatına görə, 2022-ci ildən etibarən Təl-Əviv SDF ilə birbaşa əlaqələr qurur və onları İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) və proiran qruplara qarşı çəkindirmə elementi kimi görür.
İDF-nin hərbi qiymətləndirmələrinə əsasən, Suriyanın şimal-şərqi İran təsirindən kənar tampon zonanın yaradılması üçün yeganə real regionlardan biridir. İsrail üçün SDF-nin güclənməsi İran dəstəklənən silahlı qrupların logistika kanallarının qarşısını almağa kömək edir.
Amma bu strategiya Türkiyənin maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Ankara SDF-yə hər hansı xarici dəstək kanalını bağlamaq niyyətindədir. Nəticədə paradoksal mənzərə yaranır: həm Türkiyə, həm də İsrail ABŞ-ın müttəfiqləridir, amma üçüncü ölkənin – Suriyanın – ərazisində bir-biri ilə rəqabət aparırlar.
Bu vəziyyət regionun təhlükəsizlik balansını daha da mürəkkəbləşdirir. Əgər Türkiyə hərbi əməliyyata başlasa, İsrail qarşısında seçim duracaq: ya SDF ilə əlaqələri qorumaq, ya da enerji sahəsində, xüsusilə Şərqi Aralıq dənizi qaz dəhlizində, Ankara ilə münasibətləri pozmamaq.
Beləcə, İsrailin iştirak faktoru münaqişəyə yeni strateji çoxqatlılıq gətirir və onu sadələşdirilmiş siyasi həll modellərinə tabe olmayan mürəkkəb bir sistemə çevirir.
Ssenari analizi: 2025-ci ilin sonuna qədər münaqişənin mümkün inkişaf modelləri
RAND və CSIS yanaşmaları əsasında aparılmış ssenari modelləşdirilməsi üç əsas variantı önə çıxarır – hər biri fərqli ehtimal və strateji nəticələrə malikdir.
1. SDF-nin idarə olunan şəkildə Suriya ordusuna inteqrasiyası (aşağı ehtimal)
Bu model 10 mart razılaşmasının icrasını, qüvvələrin tədricən tərxis olunmasını, infrastrukturun Dəməşqə təhvil verilməsini və birgə təhlükəsizlik bölmələrinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Lakin bunun üçün:
— ABŞ-ın hərbi kontingentin bir hissəsini çıxarmağa razılığı,
— İsrailin SDF-yə dəstəyini dayandırması,
— Türkiyənin PKK ilə bağlı təhlükəsizlik zəmanətləri verməsi tələb olunur.
Bu şərtlərin olmaması ssenarini real etməyib.
2. Dəməşqin formal müraciəti ilə məhdud türk əməliyyatı (orta ehtimal)
Bu halda Suriya hökuməti Ankaradan ərazi bütövlüyünün təminində yardım istəyir. Belə addım əməliyyata hüquqi baza verər və Türkiyənin beynəlxalq təzyiq risklərini azaldar. Əməliyyatın formatı 2017–2018-ci illərdə İdlibdə aparılan modelləri xatırladar, amma bu dəfə Ankara ilə Dəməşq arasında daha yüksək koordinasiya səviyyəsi ilə.
3. Tammiqyaslı hərbi mərhələ və şimal-şərqdə nəzarət zonalarının yenidən bölüşdürülməsi (yüksək ehtimal)
Əgər SDF 2025-ci ilin sonuna qədər inteqrasiya şərtlərini qəbul etməzsə, Ankara böyük ehtimalla hərbi ssenarini işə salacaq. ABŞ bu halda diplomatik bəyanatlarla kifayətlənəcək, lakin birbaşa müdaxiləyə getməyəcək.
Bu ssenarinin nəticələri:
— SDF-nin nəzarət ərazilərinin yenidən bölüşdürülməsi,
— Dəməşqin inzibati mərkəz kimi rolunun artması,
— İsrailin regiondakı təsir imkanlarının azalması,
— Humanitar və enerji logistika marşrutlarının dəyişməsi.
Beləliklə, Suriyada yaranan yeni mərhələ yalnız lokal hərbi dinamika deyil, həm də Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturasının ümumi transformasiyasını müəyyənləşdirəcək.
Strateji nəticələr: Türkiyənin milli təhlükəsizliyi, regional arxitektura və beynəlxalq risklər
Sistemli qiymətləndirmə göstərir ki, “Ankara – Dəməşq – SDF” konfiqurasiyası Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturasının əsas mərkəzlərindən birinə çevrilir. Bu düyün NATO, ABŞ, İsrail, İran, İraq və ərəb ölkələrinin maraq dairəsini kəsişir, enerji marşrutlarını, humanitar təchizat zəncirlərini, Fərat çayının su ehtiyatlarının idarəetməsini və regiondakı ikinci dərəcəli münaqişə ocaqlarını birbaşa təsirləyir.
Türkiyə üçün başlıca məsələ PKK ilə əlaqəli parahərbi strukturların tam şəkildə zərərsizləşdirilməsidir. Daxili İşlər Nazirliyinin 2020–2024-cü illəri əhatə edən hesabatına əsasən, Suriyadan qaynaqlanan transsərhəd hücumların sayı 24 faiz artıb. Ankara bunu NATO-nun cənub cinahında sabitliyin pozulması kimi dəyərləndirir və məsələni beynəlxalq hüquqi müstəviyə çıxarır.
Məhdud miqyaslı əməliyyat Türkiyəyə təhlükəni qismən neytrallaşdırmaqla yanaşı, Dəməşqlə əməkdaşlığı gücləndirmək imkanı verəcək. Amma strateji hədəf daha dərin – təhlükəsizlik modelinin institusionallaşmasıdır. Yəni Suriyanın şimal-şərqindəki bütün silahlı strukturlar dövlət mexanizmlərinə tabe olmalı, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməməlidir. Belə model Türkiyəyə uzunmüddətli hərbi mövcudluqdan qaçmaq, təsirini isə koordinasiya və siyasi razılaşmalar vasitəsilə qorumaq imkanı yaradır.
Dəməşq üçün də nəticələr əhəmiyyətlidir. Türkiyə ilə birgə addımlar atılacağı təqdirdə yeni hökumət vəziyyətə nəzarət qabiliyyətini nümayiş etdirəcək, legitimliyini möhkəmləndirəcək və inzibati idarəetməni bərpa edə biləcək. Bu, həm beynəlxalq platformalarda mövqelərini gücləndirər, həm də xarici asılılığı azaldar.
ABŞ üçün isə vəziyyət əksinə – manevr imkanlarının məhdudlaşması deməkdir. Amerikanın hərbi kontingenti yalnız antiterror mandatı ilə fəaliyyət göstərdiyi üçün SDF-nin strukturunda baş verəcək hər hansı ciddi dəyişiklik Vaşinqtonun regional roluna yenidən baxmağı tələb edəcək. ABŞ üçün nə Dəməşqin, nə də Ankaranın güclənməsi problem deyil – əksinə, idarəolunmaz parahərbi quruluşun yaranması riskinə nisbətən bu variant daha arzuolunandır.
İsrail üçün mümkün türk əməliyyatı müəyyən çağırış yaradır: bu, Təl-Əvivin SDF ilə əlaqə imkanlarını məhdudlaşdıracaq. Uzunmüddətli perspektivdə İsrail siyasətini Suriyanın şimal-şərqindən İraq və İordaniyaya yönəldə bilər, enerji və təhlükəsizlik sahəsində yeni dayaqlar axtaracaq.
SDF üçünsə bu prosesin strateji nəticələri ən ağrılı olacaq. Əgər mövcud kurs davam edərsə, resurs qıtlığı, beynəlxalq dayaqların itirilməsi və nəzarət zonasının daralması qaçılmaz görünür. Alternativ – siyasi modelin yenidən qurulması və Suriya dövlət sisteminə inteqrasiya – faktiki olaraq muxtar komanda strukturlarından imtina anlamına gələcək.
Uzunmüddətli institusional nəticələr və yeni regional norma ehtimalı
Əgər Türkiyə və Dəməşq arasında qismən koordinasiyalı model reallaşarsa, regionda yeni təhlükəsizlik norması formalaşa bilər – dövlətlərin sərhədləri aşan əməkdaşlıq modeli, qeyri-dövlət silahlı qruplarına qarşı birgə fəaliyyət prinsipi əsasında. Bunun analoqu 2023–2024-cü illərdə Türkiyə və İraq arasında görülmüş koordinasiyalı əməliyyatlarda müşahidə olunmuşdu.
Belə norma Yaxın Şərqdə yenilənmiş təhlükəsizlik arxitekturasının dayağına çevrilə bilər. Uzunmüddətli baxımdan bu model:
— idarəetmədəki “boz zonaların” aradan qaldırılmasına,
— dövlətlərarası qarşıdurma risklərinin azalmasına,
— humanitar marşrutların bərpasına,
— enerji axınlarının sabitləşməsinə şərait yaradacaq.
Lakin bütün bu razılaşmaların taleyi tərəflərin davamlı zəmanət sistemi qurmaq qabiliyyətindən asılı olacaq. İraq nümunəsindən fərqli olaraq, Suriya konteksti daha mürəkkəbdir: ABŞ-ın mövcudluğu, İsrailin maraqları, Suriya iqtisadiyyatının kövrək vəziyyəti və SDF-nin siyasi parçalanması institusional sabitliyi məhdudlaşdırır.
Nəticə: beynəlxalq sistem üçün mənası və gələcəyin konturları
“Terrorsuz Türkiyə” prosesi, əslində, yeni tənzimləmə formulunun sınağıdır – burada dövlət suverenliyi, regional koordinasiya və silahlı qüvvələrin yenidən bölgüsü bir araya gətirilir. Bu, köhnəlmiş Suriya münaqişəsi modelindən imtina və təhlükəsizliyin təminində regional güclərin liderliyinə keçid cəhdidir.
Əməliyyat baş tutsa da, baş tutmasa da, hazırkı mərhələ analitiklərin fikrincə, hibrid tənzimləməyə imkan verən son siyasi dövrdür. Əgər proses uğursuzluqla nəticələnərsə, region uzunmüddətli parçalanma və Suriyanın şimal-şərqində davamlı qeyri-sabitlik riski ilə üzləşəcək.
Türkiyə, Dəməşq və beynəlxalq oyunçular yeni reallığın strukturuna uyğunlaşmalı, aktorların dəyişən xarakterini, qüvvə balansının transformasiyasını və resurs məhdudiyyətlərini nəzərə almalıdırlar. Ən real ssenari kimi görünən model – Dəməşqin formal müraciəti ilə həyata keçiriləcək məhdud, koordinasiyalı Türkiyə əməliyyatı və onun ardınca SDF-nin nəzarət etdiyi ərazilərin dövlət idarəetmə sisteminə mərhələli inteqrasiyasıdır.