BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Ərəblər Latın Amerikasına üz tutanda, özləri ilə yalnız kiçik çamadanlar və geridə qoyduqları Livanın dağları, Fələstinin evləri və Suriyanın küçələri haqqında qalan ağır xatirələri aparmışdılar. Onlar bu uzaq qitəyə daha geniş bir həyat axtarışında gəldilər, amma heç kim təsəvvür etmirdi ki, bir neçə onillik sonra onların övladları ekranların önündə görünəcək, hakimiyyət saraylarında oturacaq, müqavilələr imzalayacaq və ilk xəyalları bu torpaqlarda doğulmamış ölkələrin tarixində yeni fəsillər yazacaqlar.
Asunsiondan San-Salvadora, Qvayakildən Boqotaya, Buenos-Ayres və Tequcigalpaya, ordan Braziliya və Kito şəhərlərinə qədər, ərəb icmaları fərqli bir hekayə yazdı; bu hekayə kiçik bir dükanla başlayır, sonra pillə-pillə universitetlərə, parlamentlərə yüksəlir və nəhayət pilləkənin sonunda dövlətin ən yüksək postuna qədər çatır.
Aşağıda Latın Amerikasının tarixində öz izini qoymuş ən görkəmli ərəb siyasətçilərdən qısa məlumat verilir.
Kolumbiya – Xulio Turbay: zirvəyə çatan ilk ərəb
Xulio Sezar Turbay Ayala Latın Amerikasında ərəblərin prezidentliyə yüksəlişinin simvolik başlanğıc nöqtəsi hesab olunur. O, keçən əsrin 1920-ci illərində iki yaşında olarkən ailəsi ilə birlikdə Livanın Şimal vilayətinin Batrun qəzasına aid Tenurin qəsəbəsindən Kolumbiyaya köç etmişdi.
Turbay ailəsi çətin dövrlərdən keçib və o, ailəsini dolandırmaq üçün orta məktəbin yuxarı siniflərində oxumağı yarımçıq buraxaraq erkən yaşda işləməyə məcbur qalıb. Bu məqam siyasi karyerası boyunca rəqiblərinin əlində silah kimi qaldı.
Ailə iqtisadi mövqeyini bərpa etdikdən sonra Turbay Liberal Partiyaya qoşuldu, diplomatik vəzifələrdə irəlilədi, BMT yanında səfir, daha sonra Böyük Britaniya və ABŞ səfiri oldu, sonra isə xarici işlər naziri təyin edildi. 1967-ci ildə müvəqqəti prezident postunu icra etdi, ardınca isə 1978-ci ildə respublika prezidenti seçildi və 1982-ci ilə qədər, Kolumbiyanın ən çətin siyasi mərhələlərindən birində ölkəyə rəhbərlik etdi.
Onun prezidentliyi dövründə, dəqiq olaraq 1980-ci il fevralın 27-də beynəlxalq böhran yaşandı: «M-19» hərəkatına mənsub 35 silahlı döyüşçü Dominikan Respublikasının Boqotadakı səfirliyinə rəsmi milli bayram qəbulunda hücum edərək 16 ölkənin səfirini girov götürdü. Bu böhran 61 gün davam etdi. Turbay 2003-cü ildə ailəsi ilə birlikdə doğma yurduna qayıtdı və 2005-ci ildə vəfat etdi.
Argentina – Karlos Menem: iqtisadiyyatı yenidən dizayn edən lider
Suriyanın Dəməşq əyalətinin Yəbrud bölgəsindən olan suriyalı ailədə doğulan Karlos Menem Latın Amerikasının tarixində ən məşhur prezidentlərdən biri sayılır. Ailəsi Argentinanın La Rioxxa vilayətinə köçmüşdü. Menem siyasi karyerasına bu vilayətin qubernatoru kimi başladı, daha sonra Xuan Domingo Peronun qurduğu Peronçu Ədalət Partiyasını təmsil edərək 1989–1999-cu illərdə respublika prezidenti oldu. Onun qardaşı Eduardo Menem də həmin dövrdə Senatın sədri vəzifəsini icra edirdi.
Hakimiyyəti dövründə Menem cəsarətli iqtisadi dəyişikliklərə imza atdı; böyük dövlət müəssisələrini özəlləşdirdi, milli valyutanı dollara fiksə etdi. Onun prezidentliyi dövründə Argentina 1982-ci il Folklend müharibəsindən sonra kəsilmiş diplomatik münasibətləri Böyük Britaniya ilə bərpa etdi və ABŞ-la xüsusi əlaqələr qurdu.
Menem 2021-ci ildə vəfat etsə də, adı Argentinada ölkəni müasir liberal modelə çevirən, unudulması çətin lider kimi kollektiv yaddaşda qalmaqdadır.
Mişel Temer – Bətəburdan gələn prezident
Braziliya, Yaxın Şərqdən kənarda, dünyadakı ən böyük ərəb diasporuna sahib ölkədir və təbii idi ki, bu icmanın övladları hakimiyyət strukturlarının zirvəsinə qədər yüksəlsinlər. Mişel Temer də Livanın Bətəbur (Bətabura) qəsəbəsindən çıxıb. Ailəsi 1925-ci ildə Braziliyaya köç etmişdi.
Temer Deputatlar Palatasının sədri vəzifəsini tutdu və səlahiyyət müddəti ərzində prezident Dilma Russeffin impiçmentinə səs verən əsas fiqurlardan biri oldu. Daha sonra 2016-cı ildən 2019-cu ilə qədər Braziliya prezidentliyini icra etdi.
Temer ölkəsindəki siyasi və iqtisadi fırtınanı sərt qənaət tədbirləri və investisiyaların cəlb edilməsi yolu ilə sakitləşdirməyə çalışdı. Hakimiyyəti boyunca onu müşayiət edən qalmaqallara və korrupsiya iddialarına baxmayaraq, o, dünyadakı ən böyük ölkələrdən birində hakimiyyətin zirvəsinə çatan, kökləri Livana gedib çıxan lider modelinin bariz nümunəsi sayılır.
Eliyas Saka və Şafiq Handal
Salvador 2004-cü il seçkilərində presedenti olmayan siyasi mənzərəyə şahidlik etdi: eyni prezidentlik yarışı çərçivəsində iki fələstin əsilli namizəd üz-üzə gəldi və bu, sanki «ərəb–ərəb» qarşıdurması kimi göründü. Belə ki, ölkə tarixində ilk dəfə olaraq prezident olan Eliyas Antonio Saka Qonsales, mərkəz-sağ yönümlü ittifaqın namizədi qismində ikinci müddətə seçilmək üçün kampaniya aparırdı. Onun qarşısında isə Kommunist Partiyasının baş katibi Şafiq Handal sol cəbhəni təmsil edirdi.
Saka XXI əsrin ilk onilliyində Salvador siyasətinin ən önəmli simalarından sayılır və Latın Amerikasında fələstinli diasporanın ən çox görünən övladlarından biridir. O, 1965-ci ildə, birinci böyük miqrasiya dalğası ilə Mərkəzi Amerikaya gələn, Betleyhdən (Beyt-Ləhm) çıxmış fələstinli ailədə doğulmuşdu. Əvvəlcə media və reklam sektorunda tanındı, daha sonra sağ-mühafizəkar partiya vasitəsilə siyasətə qədəm qoydu.
Yeni minilliyin başlanğıcında, ölkənin vətəndaş müharibəsinin mirası, təhlükəsizlik və iqtisadi çağırışlarla üzləşdiyi kritik məqamda Sakanın partiya daxilində nüfuzu yüksəldi və o, 2004-cü ildə prezidentliyə namizəd oldu. Seçkiləri qazanaraq Salvador tarixində ərəb-fələstin mənşəli ilk prezidentə çevrildi və özünü sabitlik axtaran, ABŞ-la münasibətləri möhkəmləndirmək istəyən mərkəzçi lider kimi təqdim etdi. Onun hakimiyyəti iqtisadi açılımlar və bandaslara qarşı sərt kampaniyanın qarışığı ilə səciyyələndi, lakin korrupsiya və dövlət xərcləri ilə bağlı tənqidlərə də məruz qaldı. Hakimiyyətdən getdikdən sonra isə 2017-ci ildə dövlət vəsaitlərinin mənimsənilməsi ilə bağlı ittihamlarla həbs olunaraq mühakimə edildi; bir çoxları bunu hakimiyyətin zirvəsinə sürətlə yüksəlmiş siyasətçinin «ən böyük süqutu» kimi dəyərləndirdi.
Şafiq Corc Handal isə Mərkəzi Amerikadakı sol düşərgənin ən tanınmış simalarından biri sayılır. O, XX əsrin əvvəllərində Salvadorun paytaxtı San-Salvadorda məskunlaşmış Betleyh mənşəli fələstinli ailədə 1930-cu ildə doğulmuşdu. Handal gəncliyindən həm həmkarlar hərəkatında, həm də tələbə mübarizəsində fəal iştirak etdi, sonra Salvador Kommunist Partiyasının sıralarında yüksələrək onun başlıca ideoloqlarından və liderlərindən birinə çevrildi.
Ölkəni vətəndaş müharibəsi astanasına gətirən daxili gərginliklərin artması ilə Handal silahlı müxalifətin vahid cəbhədə birləşdirilməsi istiqamətində çalışan öncüllərdən biri idi və sonradan ölkənin ən böyük sol-siyasi gücünə çevrilən «Farabundo Marti Milli Azadlıq Cəbhəsi»nin (FMLN) yaradılmasının əsas təşəbbüskarlarından sayılır. O, münaqişə illərində cəbhənin həm siyasi, həm də hərbi rəhbərliyində mərkəzi rol oynadı, daha sonra isə 1990-cı illərin əvvəllərində vətəndaş müharibəsinə son qoyan sülh danışıqlarında fəal iştirak etdi.
Nayib Bukele – ölkənin obrazını dəyişən prezident
Betleyh və Xəlil (Hebron) şəhərlərinə uzanan fələstinli köklərə malik Nayib Bukele, son illərdə Latın Amerikasının ən önəmli liderlərindən biri kimi önə çıxır. O, Salvadorun Fələstin kökənli üçüncü nəsil miqrantlarının nümayəndəsidir, lakin onun siyasi çıxışı ondan əvvəlkilərdən tamamilə fərqli oldu.
Bukele karyerasına biznes sektorunda başladı, müasir idarəetmə və kommunikasiya bacarığından istifadə edərək fərqləndi. Siyasətə isə əvvəlcə Nuevo Kuskatlan bələdiyyəsinin, daha sonra isə 2015-ci ildə San-Salvador şəhərinin meri kimi daxil oldu və burada ənənəvi siyasi qəlibləri sındıran gənc sima kimi tanındı. 2019-cu il seçkilərində o, iki ənənəvi partiyanın on illərlə davam edən hegemonluğuna son qoyaraq, təhlükəsizlik və institusional islahatlar proqramı ilə ölkə prezidenti seçildi.
Hakimiyyətə gəldikdən sonra Bukele «bandalara qarşı müharibə» adlandırdığı kampaniyanı başladı; bu çərçivədə genişmiqyaslı həbs dalğaları həyata keçirildi və «nəhəng həbsxana»nın inşası kimi sərt təhlükəsizlik addımları atıldı.
Honduras: prezidentlikdən mediaya
Mənşəyi Betleyhdən olan fələstinli ailədən gələn Karlos Roberto Flores, Honduras tarixinə ərəb köklü ilk prezident kimi düşüb. O, 1998–2002-ci illərdə, ölkənin geniş ərazilərini məhv edən «Mitch» qasırğasından sonra hakimiyyətə gəldi.
Flores qasırğa sonrası yardım və infrastrukturun bərpası mərhələsinə rəhbərlik etdi, siyasi nüfuzu və beynəlxalq əlaqələr şəbəkəsindən yararlanaraq Hondurası fəlakətdən sonra yenidən ayağa qalxa bilən dövlət yoluna qaytardı. O, çox zaman ölkəni fəlakət səviyyəli dağıntılardan çıxarıb yenidənqurma prosesinə yönəldən «yenidənqurma prezidenti» kimi xatırlanır.
Ərəb–ərəb rəqabəti
Hondurasda hazırda ABŞ prezidentinə qədər səsi gedib çatan, mübahisəli prezident seçkisində ərəb–ərəb qarşıdurması yaşanır.
Bu yarışın ən önəmli namizədlərindən biri Nasri Xuan Asfura Zabla – «Tito Asfura» kimi tanınan iş adamıdır; kökləri Betleyhə gedib çıxan güclü fələstinli ailədən gəlir. Asfura onilliklər boyu Hondurasın pərdəarxası ən nüfuzlu simalarından olub, «kralquran» (kingmaker) kimi tanınıb – çünki o, rəsmi institutların kənarından siyasi ittifaqları formalaşdıran və güc balansına təsir edən fiqur hesab olunurdu.
Bu gün Tito keçiriləcək prezident seçkilərində ən real namizədlərdən biridir. Onun kampaniyasındakı ən diqqətçəkən cəhətlərdən biri ABŞ prezidenti Donald Trampın ona açıq dəstək verməsidir; bu, Hondurasın daxili siyasətində adi olmayan beynəlxalq ölçü qazandırıb. Bu dəstək, xüsusilə mühafizəkar dairələr arasında onun mövqeyini gücləndirən, illərlə «kölgədən» idarə edən fiquru ilk dəfə olaraq prezident kreslosu uğrunda birbaşa yarışın ön cəbhəsinə çıxaran amil kimi görülür.
Asfuranın əsas rəqibi siyasətçi Salvador Nasralladır. O, Livanın Cəbəl-Lübnan bölgəsindəki Şuf məntəqəsindən köçmüş livanlı ailənin oğludur. Nasralla kariyerasına idman jurnalistikasından başladı, sonra isə Hondurasın ən tanınmış müxalif siyasi simalarından birinə çevrildi. O, 2013 və 2017-ci illərdə prezident seçkilərində iştirak etdi; xüsusən 2017-ci ildə nəticələr uzun müddət mübahisə doğurmasa, qalib ola biləcəyinə inananlar az deyildi.
Sonradan Nasralla siyasi səhnəyə daha güclü qayıdaraq 2022-ci ildə Hondurasın vitse-prezidenti oldu və bununla da ölkədə Floresdən sonra fələstin köklü ən yüksək vəzifəli şəxsə çevrildi.
Xuan Pereda Hasbun… Boliviyada ilk ərəb prezident
Xuan Pereda Hasbun Boliviya siyasi tarixində ən mübahisəli şəxsiyyətlərdən biridir. Səbəb yalnız ərəb-fələstin mənşəli ilk prezident olması deyil, həm də onun prezidentlik dövrünün ölkə tarixinin ən qısa və ən gərgin mərhələlərindən birinə çevrilməsidir.
O, Betleyhdən köçmüş fələstinli ailədə doğulmuşdu və hərbi strukturlarda yüksələrək general rütbəsinə qədər çatmışdı. Daha sonra ölkənin ən həssas sahələrindən birini əhatə edən daxili işlər naziri postunda siyasi arenaya daxil oldu.
1978-ci ildə Pereda, o dövrdə mövcud olan hərbi rejimin dəstəyi ilə prezidentliyə namizəd kimi ön plana çıxdı və rəsmi nəticələrə görə seçkilərdə qalib elan edildi. Lakin seçki prosesi qısa müddətdə genişmiqyaslı saxtakarlıq ittihamları ilə üzləşdi, bu da geniş etirazlara və siyasi təqiblərə səbəb oldu və nəticədə onun legitimliyi daha ilk günlərdən sual altına düşdü. O, hakimiyyətdə cəmi üç aydan az qaldı, ardınca general David Padillanın rəhbərlik etdiyi çevrilişlə devrildi. Bu hadisə Boliviyanı həmin tarixi dövrdə dalbadal hərbi çevrilişlər burulğanına salan zəncirvari proseslərin başlanğıcı oldu.
Ekvador: Bukaram ailəsi üzərindən uzanan livanlı lider
Əsəd Bukaram, XX əsrin əvvəllərində Ekvadora gəlmiş maroni livanlı ailədən gəlir və ölkənin ən böyük ticarət mərkəzi olan Qvayakildə məskunlaşıb. O, 1916-cı ildə doğulub, əvvəlcə tacir kimi fəaliyyətə başlayıb, sonra Ekvador sahil bölgəsindəki ən nüfuzlu iş adamlarından birinə çevrilib. 1950-ci illərdə Qvayakil Ticarət Palatasının sədri, 1960-cı illərdə isə Milli Konqresin deputatı olub və bu müddətdə ölkədə hökm sürən hərbi rejimlərə qarşı sərt müxalif mövqeyi ilə seçilib.
Məhz bu mövqelərinə görə dəfələrlə hədəfə alınıb və nəticədə 1970-ci illərdə Panamaya sürgünə göndərilib. Əsəd Bukaram Ekvadorda livan əsilli siyasi təsirin təməlini qoyan və sonrakı illərdə bir neçə prezidentin siyasi «hamisi» kimi çıxış edən «atası» sayılır.
Xayme Roldos… müəmmalı şəkildə həyatdan gedən islahatçı prezident
Xayme Roldos Aquilera, XX əsrin əvvəllərində Ekvadora köçmüş Cəbəl-Lübnan mənşəli livanlı ailədən gəlir. O, 1940-cı ildə Qvayakildə doğulub, hüquq təhsili aldı və siyasətə Əsəd Bukaramın himayə etdiyi «Xalq Partiyası» vasitəsilə daxil oldu.
Roldos 1979-cu il seçkilərini qazanaraq, ölkə tarixinin o vaxta qədərki ən gənc prezidenti oldu və hərbi rejimlərdən sonra vəzifəyə gələn ilk mülki lider kimi tarixə düşdü. Onun prezidentlik proqramı insan haqlarının qorunması və ordunun siyasi təsirinin azaldılması kimi islahatlara fokuslanmışdı. Lakin 24 may 1981-ci ildə Peru ilə sərhədə yaxın dağlıq ərazidə baş verən müəmmalı təyyarə qəzası onun hakimiyyətinə qəfil son qoydu. Qəzanı siyasi sui-qəsd kimi dəyərləndirənlər az deyil və bu hadisə Roldosun qısa, lakin dərin iz buraxan siyasi irsinə kölgə saldı.
Əbdullah Bukaram… ən çox mübahisə doğuran prezident
Qvayakil şəhərində 1952-ci ildə doğulan Əbdullah Bukaram hüquq təhsili aldı və gənc yaşlarında dayısı Əsəd Bukaramın qurduğu «Xalq Cənnəti Partiyası» vasitəsilə siyasətə qoşuldu.
O, 1996-cı ildə seçkiləri açıq fərqlə qazanaraq prezident oldu və özünü kasıb təbəqələrə yaxın, xalqçı lider kimi təqdim etdi. Lakin 18 ay belə çəkməyən prezidentlik müddəti ərzində ardıcıl siyasi və iqtisadi böhranlar yaşandı və nəticədə o, 1997-ci ilin fevralında Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən «psixoloji davranış pozuntusu» kimi qeyri-adi hüquqi arqumentlə vəzifədən kənarlaşdırıldı. Bukaram «El Loco» («Dəli») ləqəbini aldı və uzun illər Panamada sürgündə yaşadı; sonralar isə müxtəlif siyasi və hüquqi razılaşmalar çərçivəsində Ekvadora qayıtdı.
Camil Mahuad… Peru ilə sülhü imzalayan prezident
Camil Mahuad XX əsrin ilk yarısında Ekvadora köç etmiş livanlı ailənin övladıdır. O, 1949-cu ildə Kito şəhərində doğulub. 1988-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində ilk dəfə namizədliyini versə də, cüzi fərqlə məğlub oldu. On il sonra, 1998-ci ildə yenidən seçkilərə qatıldı və bu dəfə inamlı qələbə qazandı; dövlət institutlarına etimadı bərpa etməyi hədəfləyən islahatçı ritorika ilə çıxış edirdi.
Mahuad 1998-ci ildə Peru ilə «davamlı sülh müqaviləsi»ni imzalayaraq, Cənubi Amerikanın ən uzun sürən sərhəd münaqişələrindən birinə son qoyan lider kimi tarixə düşdü. Lakin prezidentliyinin son illəri 1999-cu ilin böyük bank böhranı ilə üst-üstə düşdü, bu da onun populyarlığını ciddi şəkildə zədələdi və səlahiyyət müddəti bitdikdən sonra ölkəni tərk etməsinə səbəb oldu.
Xulio Teodoro Salem… prezident sarayında ilk livanlı
Xulio Salem, Cəbəl-Lübnandan köçmüş livanlı ailədən gələn bir başqa sima kimi Ekvador tarixində yer alıb. O, 1900-cü ildə doğulub, ictimai həyatda yüksələrək vitse-prezident postuna qədər gəlib.
Salem 1944-cü ilin may ayında, general Arroyo hökumətini devirən xalq üsyanından sonra yaranan gərgin keçid mərhələsində cəmi üç gün müddətinə Ekvador prezidenti postunu icra etdi. Onun qısa və çox da səlahiyyətli olmayan hakimiyyəti, ərəb mənşəli şəxsiyyətin ilk dəfə prezidentlik kreslosuna oturması baxımından simvolik əhəmiyyət daşıyır və sonrakı onilliklərdə livanlıların siyasi institutlarda köklənməsinə yol açan bir başlanğıc sayılır.
Mario Abdo Benites: Livan əsilli Paraqvay prezidenti
Mario Abdo Benites, müasir tarixdə Paraqvayın ən tanınmış ərəb əsilli lideri hesab olunur. O, 2018–2023-cü illərdə ölkəyə rəhbərlik edib və kökləri Cənubi Livanın Mərceyun bölgəsinə uzanan livanlı ailədən gəlir. Bu yönü ilə o, Cənubi Amerikada hakimiyyətin zirvəsinə yüksəlmiş əsas ərəb simalardan biri sayılır.
Onun atası Mario Abdo, ölkəni uzun illər dəmir əl ilə idarə etmiş hərbi diktator Alfredo Stroessnerin yaxın çevrəsinin üzvlərindən idi. Ata Abdonun hakim rejimlə bu yaxın əlaqələri oğluna Paraqvayın onilliklərdir siyasi səhnəsinə hakim olan «Kolorado Partiyası» daxilində geniş şəbəkə qazandırdı. Mario Abdo Benites qısa müddətdə Senatın sədri postuna yüksəldi və 2018-ci il seçkilərində rahat fərqlə prezident seçildi.
Dominikan Respublikası – Xakobo Azar: 42 gün hakimiyyətdə qalan ərəb prezident
Xakobo Azar, Latın Amerikasında Dominikan Respublikasının siyasi tarixində ən çox xatırlanan ərəb simalarından biridir – hərçənd onun prezidentlik müddəti çox qısa olub. Onun əsli , XX əsrin əvvəlində Dominikan Respublikasına köçərək güclü iqtisadi-sosial mövqe quran livanlı ailədən gəlir; bu mövqe sonradan ailə üzvlərinə dövlət institutlarına daxil olmaq imkanı verdi.
Azar «İslahat Partiyası» daxilində siyasi yüksəlişə nail oldu və əsas vəzifələrdən birini – prezident Antonio Qusmanın hakimiyyəti dövründə vitse-prezident postunu tutdu.
1982-ci ilin iyul ayında prezident Qusmanın səlahiyyət müddəti bitməsinə bir neçə həftə qalmış intihar etməsindən sonra, Konstitusiyaya uyğun olaraq Azar ölkə prezidentliyini öz üzərinə götürdü və cəmi 42 gün – Qusmanın müddətinin qalan hissəsi qədər vəzifədə qaldı. Ona baxmayaraq ki, hakimiyyət dövrü çox qısa idi, Azar ölkədə prezidentin intiharı səbəbilə yaranmış milli şok və siyasi gərginlik fonunda həssas keçid mərhələsini idarə etmiş lider kimi xatırlanır.