BAKI,AzerVoice

On ildən artıq bir müddətdə Nikolas Maduro Latın Amerikasının ən dərin siyasi, sosial və iqtisadi böhranlarından birinə rəhbərlik edir. O, 2013-cü ildə Uqo Çavesdən prezidentliyi təhvil aldıqda Venesuela hələ də inqilab dilindən, sosial transformasiya vədlərindən bəslənirdi. Amma bu gün ölkə repressiya, kütləvi miqrasiya və dövlət institutlarının çökməsi ilə üzləşib. Buna baxmayaraq, Maduro hakimiyyətdə qalır. Bəs cazibəsi olmayan, iqtisadiyyatı çökmüş bir ölkəni idarə edən bir liderin hakimiyyətdə qalmasının sirri nədir? Cavab populist performansın, avtoritar nəzarətin və praqmatik uyğunlaşmanın qarışığında gizlənir.

Avtobus sürücüsündən dövlət başçısına qədər uzanan yol

Maduronun yüksəlişi gözlənilməz idi, lakin təsadüfi də deyildi. O, 1962-ci ildə Karakasda fəhlə sinfinə aid bir ailədə doğulub, gənclik illərini avtobus sürücüsü və həmkarlar ittifaqının təşkilatçısı kimi keçirdi. Paytaxt küçələrində keçən bu illər ona sərt və düşmən mühitlərdə necə danışıqlar aparmağı, necə müqavimət göstərməyi və siyasətdə necə dözümlü olmağı öyrətdi. Onun üçün siyasət ideoloji inamdan çox, dözümlülük imtahanı idi.

1980-ci illərdə o, kiçik marksist qruplardan olan Sosialistlərin Liqasına qoşuldu. Daha sonra bu təşkilat Çavesin bolivar hərəkatı ilə ittifaq qurdu. Maduronun mətanəti və sözgüləşdirməyə meyilli olmaması onu bu yeni hərəkatın etibarlı fiquruna çevirdi. Çaves 1998-ci ildə hakimiyyətə gəldikdə, Maduronun “disiplinli kadr” reputasiyası onun qarşısında yol açdı.

1999-cu ildə Maduro Milli Konstitusiya Assambleyasına daxil oldu və bolivar dövlətinin təməl sənədi olan yeni konstitusiyanın hazırlanmasına töhfə verdi. Daha sonra parlament üzvü, Milli Assambleyanın sədri oldu. 2006-cı ildə xarici işlər naziri təyin edildi. Bu vəzifədə o, Venesuelanın Kuba, Rusiya, Çin və İranla əlaqələrini gücləndirdi. Sakit və təvazökar üslubu ona Çavesin şəxsi etimadını qazandırdı. 2012-ci ildə Çaves onu vitse-prezident təyin etdi və 2013-cü ildə Çavesin ölümünün ardından Maduro cüzi fərqlə prezident seçildi.

Maduronun siyasi kimliyini Çavesin “uzun kölgəsindən” ayırmaq çətindir. O, bolivar inqilabının şüarlarını və rəmzlərini miras aldı, həmçinin onların ziddiyyətlərini də. Çavesin populizmi teatrallıq və mobilizasiya üzərində qurulmuşdusa, Maduronunki qorxu və müdafiə ritorikasına əsaslanır. Ona tez-tez “populyar olmayan populist” deyirlər: inqilab dilindən xalqı ruhlandırmaq üçün yox, hakimiyyətdə qalmaq üçün istifadə edən lider.

Maduronun populizmi “mühasirə narrativi” üzərində qurulub — ölkənin çökməsini ABŞ rəhbərliyindəki xarici düşmənlərin hücumu kimi göstərir. Beləliklə, o, böhranı sadiqliyin sübutuna çevirir. Onun çıxışlarında dini motivlər milli müqavimətlə qarışır, rəhbərliyi “imperialist düşmənlərə qarşı müqəddəs missiya” kimi təsvir edilir. Bu ritorika real həyatdakı çöküşə baxmayaraq, hələ də sədaqətli seçici kütləsini saxlaya bilir, baxmayaraq ki, bu baza hər gün daralır.

Maduronun hakimiyyətdə qalmasını yalnız ritorika ilə izah etmək olmaz. Onun davamlılığı Venesuela dövlətinin bir nəzarət aparatına çevrilməsi ilə bağlıdır. Siyasi tədqiqatçı Xavyer Korales (2023) bu prosesi “sultanlaşma” adlandırır — yəni demokratik institutların yavaş-yavaş dağıdılması, lakin seçki və hüquqi legitimlik görüntüsünün saxlanması.

Hakimiyyətin mərkəzləşməsi Çaves dövründə başlasa da, Maduro bu prosesi daha da dərinləşdirdi. O, icra hakimiyyəti, hakim partiya və ordunu vahid strukturda birləşdirərək sədaqəti bacarıqdan üstün tutan sistem yaratdı. Korales bu modeli “inqilabi populizmdən bürokratik avtoritarizmə keçid” kimi təsvir edir. Maduronun sosializmi yenidən bölüşdürməyə deyil, seçici repressiya və siyasi istisna üzərində hakimiyyətdə qalmağa əsaslanır.

Bu sistem üç əsas mexanizmə söykənir:

1. Siyasətin hərbiləşdirilməsi

Bir vaxtlar peşəkar qurum olan ordu bu gün dövlətin və iqtisadiyyatın əsas dayağına çevrilib. Ali rütbəli hərbçilər nazirliklərə, dövlət şirkətlərinə və ərzaq paylama şəbəkələrinə rəhbərlik edir. Onlar korrupsiyadan və cinayət məsuliyyətindən faktiki olaraq qorunur.

2. Hakim partiyanın dövlətlə birləşməsi (PSUV)

Partiya artıq ideoloji hərəkat deyil, geniş mükafatlandırma və nəzarət şəbəkəsidir. Dövlət işi, sosial yardım, ərzaq payı və digər xidmətlər çox vaxt siyasi sədaqətə bağlıdır.

3. Seçici repressiya

Müxalifət tam məhv edilmir, amma idarə olunur: liderlər təqib edilir və ya ələ alınır, mətbuat məhdudlaşdırılır, vətəndaş cəmiyyəti zəiflədilir. Seçkilər isə ciddi nəzarət altında davam etdirilərək demokratik legitimlik görüntüsü yaradılır.

“Tropik Leninizm”

Çaves inqilabi populizmin simvolu idisə, Koralesə görə, Maduro “bürokratik nəzarətin memarıdır”. Tarixçi Andreas Kabbler (2024) isə daha irəli gedərək Maduronun sistemini “tropik leninizm” adlandırır. Onun fikrincə, Maduro ideologiyanın zəifləməsini siyasi gücə çevirən bir model yaradıb.

Bu model nə Çaves sosializminin davamıdır, nə də klassik diktaturadır. Dövlət və partiya vahid struktur kimi fəaliyyət göstərir, ordu tabelik altına alınır, müxalifət xəyanət kimi damğalanır. Amma Lenin inqilabı dəyişmək üçün istifadə etmişdisə, Maduro onu sadəcə hakimiyyəti qorumaq üçün saxlayır.

Kabblerin fikrincə, bu model “qıtlıq, mükafatlandırma şəbəkələri və ideoloji tükənmə” şəraitində inkişaf edir. Dövlət zəif olduqca, vətəndaşlar gündəlik həyat üçün dövlət şəbəkələrindən asılı vəziyyətə düşür və bu asılılıq siyasi sadiqliyi təmin edir. İnqilab ritualları hələ də mövcuddur — qırmızı bayraqlar, anti-imperialist çıxışlar — amma onların mənası çoxdan itib. Şavizm artıq ideya deyil, hakimiyyət dilinə çevrilib.

Uyğunlaşma — Maduronun əsas varlıq silahı

Maduronun gücü ideologiyada deyil, uyğunlaşma qabiliyyətindədir. Çaves kimi ideoloji coşğuya deyil, praqmatik manevrlərə güvənir. Son on ildə o iqtisadiyyatı qismən liberallaşdırıb, dollara icazə verib, özəl ticarətin genişlənməsinə göz yumub, lakin strateji sahələrdə dövlət nəzarətini saxlamaqla hakimiyyəti möhkəmləndirib. O eyni zamanda siyasətdə danışıqları və zorakı nəzarəti bir-birinin alternativi kimi istifadə edib, ideoloji ritorikanı saxlayıb, amma onun məzmununu boşaldıb.
Maduro dövründə Venesuela siyasi paradoks yaşayır: sistem onu yıxmalı olan böhranlar hesabına sağ qalır. Qıtlıq və yoxsulluq asılılıq yaradır, repressiya tabeçiliyi təmin edir, zəiflik hakimiyyət mexanizminə çevrilir.

Amma bu davamlılıq eyni zamanda böyük kövrəklik yaradır. İqtisadi canlanma çox məhduddur, korrupsiya dərinləşib, cəmiyyətin dövlətə inamı demək olar ki, tam itmiş vəziyyətdədir. Rusiya, Çin və İranla qurulan ittifaqlar diplomatik mühafizə yaradır, amma venesuelalıların əzabını azaltmır.

Venesuela Maduronun dövründə güclə deyil, “yorğunluq üzərində” idarə olunur — böhran gündəlik həyata çevrilib, sədaqət isə yaşamaq vasitəsinə. İnqilab dili qalır, amma məqsədi yox olur. Bu dil artıq inamdan çox, sadəcə davam etmək üçün istifadə edilən bir hakimiyyət ritualıdır.