BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Rusiya və Suriya tərəflərinin, Bəşşar Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra, qarşılıqlı münasibətləri yeni əsaslar üzərində qurmağa hazır olduqlarını göstərən müsbət siqnallar ardıcıl şəkildə gəlməkdədir. Son aylarda diplomatik, iqtisadi və hərbi sahələrdə nəzərəçarpacaq canlanma müşahidə olunub; bu proses görüşlər, səfərlər və həvəsləndirici bəyanatlarla müşayiət edilir. Ərəb-Rusiya sammitinin bu ayın ortalarına planlaşdırılmış iclasının təxirə salınması fonunda, Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov ötən cümə axşamı televiziya müsahibəsində bildirdi ki, Moskva Suriyanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir, lakin eyni zamanda ayrılma meyillərinin doğura biləcəyi ciddi təhlükələr barədə xəbərdarlıq edir.
“Əgər Suriya kürdlərinin muxtariyyət və ayrılma cəhdləri konkret nəticələr doğurarsa, kürd problemi regiondakı bütün ölkələrə yayılacaq və bu, çox ciddi risklər yarada bilər,” – deyə Lavrov qeyd etdi.
Dəməşq isə eyni vaxtda elan etdi ki, Suriya prezidenti Əhməd əş-Şəraa çərşənbə günü Moskvada Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə görüşəcək. Bu, Əsədin 2024-cü ilin 8 dekabrında devrilməsindən sonra Suriyanın yeni liderinin Rusiyaya ilk səfəri olacaq.
Lavrov əlavə etdi ki, “Suriya məsələsində təsir imkanına malik bütün ölkələr - istər Dəməşq, istərsə də ölkənin digər bölgələrindəki etnik, məzhəbi və siyasi qruplar üzərində - Suriyanın birliyinin qorunmasının onların da maraqlarına uyğun olduğunu anlamalıdır.”
Nazir qeyd etdi ki, Moskva Suriya ilə qeyri-opportunist dostluq münasibətlərini qoruyub saxlayıb və bu səbəbdən də prezident Əhməd əş-Şəraanın Moskvaya səfərə dəvət edib. Lavrov xatırlatdı ki, Rusiya (eləcə də Sovet dövründə) Suriya kadrlarının hazırlanmasında və müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsində mühüm rol oynayıb. O, bu ənənələrin “yeni şəraitə uyğun şəkildə davam etdirilməsinin” vacibliyini vurğuladı.
Hərbi bazalar və Rusiya mövcudluğu məsələsi
Lavrov bildirib ki, “prezident Vladimir Putin dəfələrlə bəyan edib ki, əgər Suriya rəhbərliyi Rusiya hərbi qüvvələrinin ölkədə qalmasını istəməzsə, biz dərhal çıxacağıq. Lakin görünür, Suriya və regiondakı bir sıra digər ölkələr bizim orada qalmağımızda maraqlıdır.”
Nazir qeyd edib ki, Moskva Suriya ərazisindəki hərbi bazaların funksiyalarını yenidən müəyyənləşdirmək niyyətindədir. Onun sözlərinə görə, bu bazalar təkcə hərbi məqsədlər üçün deyil, həm də “humanitar yardım mərkəzi” rolunu oynaya bilər.
“Bizim məqsədimiz liman və hava limanında humanitar yardımın daşınmasını asanlaşdıracaq mərkəz yaratmaqdır. Bu, həm suriyalılara, həm qonşularına, həm də bir çox digər ölkələrə fayda gətirəcək.”-deyə rus diplomat bildirib.
Moskvanın məsuliyyətdən yayınma cəhdi
Lavrov müsahibəsində Rusiyanın Suriyadakı vəziyyətin ağırlaşmasına görə məsuliyyətini azaltmağa çalışdı. “Ərəb baharının başlanmasından sonra biz Suriyaya getdik ki, oradakı hakimiyyətə yardım göstərək və vəziyyəti sabitləşdirək. Biz amerikalılar və regiondakı bəzi ölkələrlə birlikdə sabitliyi bərpa etmək üçün beynəlxalq qərar qəbul etdik. Əgər həmin qərar tam yerinə yetirilsəydi, Suriya bu vəziyyətə düşməzdi.”-deyə Lavrov bildirib.
Münasibətlərin yeni mərhələsi və Rusiya təsirinin zəifləməsi
Hər iki tərəfin qarşılıqlı hörmət və ortaq maraqlar əsasında əməkdaşlığa meyilli olduğunu göstərən müsbət əlamətlərə baxmayaraq, Rusiyanın Suriya inqilabına qarşı hərbi və siyasi mövqeyinin səhifəsini bağlaması münasibətləri əvvəlki səviyyəyə qaytarmaq üçün kifayət etməyəcək.
Kreml Suriyanın yeni siyasi nizamında təsir imkanlarını qorumağa, “isti sular” üzərindəki hərbi bazalarını saxlamağa və bununla da regionda strateji mövqeyini itirməməyə çalışır. Lakin Əsədin devrilməsindən sonra Suriya dərin geosiyasi dəyişiklik mərhələsinə qədəm qoyub və artıq 1960-cı illərdən bəri ilk dəfə olaraq sovet və sonradan rus orbitindən uzaqlaşır.
Rusiyanın Yaxın Şərqdəki nüfuzu son illərdə yalnız Əsədin devrilməsi ilə deyil, həm də 2023-cü il 7 oktyabr hadisələrindən və İran oxunun çökməsindən sonra nəzərəçarpacaq dərəcədə azalıb.Belə görünür ki, Moskva Suriya gələcəyində fəal rol oynamaq istəsə də, real imkanlara malik deyil. Eyni zamanda, Dəməşqin yeni rəhbərliyi də nə qədər istəkli, nə qədər bacarıqlı olacaq - bu, hələ aydın deyil.
Bəzi müşahidəçilərə görə, suriyalı rəsmilərin səfərləri və bəyanatları əsasən Vaşinqton və Brüsselə mesaj xarakteri daşıyır - yəni, “əgər Qərb təzyiq göstərsə və ya yenidənqurma və iqtisadi yardımda iştirak etməsə, Dəməşqin alternativ tərəfdaşları mövcuddur.”
Rusiyanın müdaxiləyə aparan yolu
Rusiya “Ərəb baharı” dalğasını Qərb tərəfindən dəstəklənən “rəngli inqilablar silsiləsinin” bir hissəsi kimi qiymətləndirdi. Bununla belə, Moskva nə Tunis, nə də Misirdəki inqilablara sərt reaksiya vermədi. Hətta Liviya məsələsində, prezident Dmitri Medvedyevin rəhbərliyi altında, BMT-nin 1973 saylı qətnaməsini qəbul edərək, uçuşa qadağa zonası tətbiqinə də razılıq verdi.
Lakin Suriya inqilabının başlanğıcında Kreml sonuncu mühüm Yaxın Şərq müttəfiqini - Dəməşqi - itirməkdən qorxdu. Moskva Əsədin devrilməsini Qərbin geosiyasi manevri kimi qəbul etdi; məqsəd, Rusiyanın bölgədəki nüfuzunu zəiflətmək idi.
Bu səbəbdən Rusiya Əsəd rejiminə diplomatik “müdafiə çətiri” təmin etdi və onun dinc etirazlara qarşı hərbi güc tətbiqini beynəlxalq müstəvidə bəraət qazandırmağa çalışdı. Eyni zamanda, Moskva zahirən “dialoq və sülh yolu ilə həll” çağırışlarını da qoruyurdu.
Putinin qayıdışı və kursun sərtləşməsi
Vladimir Putinin 2012-ci ilin yazında üçüncü prezidentlik müddətinə qayıdışı ilə Rusiyanın siyasəti daha sərt məcraya yönəldi. Moskva Əsədə siyasi, iqtisadi və hərbi dəstəyi artırdı, bu addımını isə “Qərbin Liviyada aldatması” ilə əsaslandırdı.
Rusiya iddia edirdi ki, BMT-nin 1973-cü qətnaməsi Qərb tərəfindən “sui-istifadə” edilərək Muammar Qəddafinin rejiminin zorla devrilməsinə çevrilib, bu da Moskvada “ikinci Liviya ssenarisindən” qorxuları gücləndirmişdi.
Bu dövrdə Rusiya diplomatiyası “Cenevrə-1” bəyanatının formalaşmasında mühüm rol oynadı. 30 iyun 2012-ci ildə qəbul edilən sənəd BMT-nin xüsusi elçisi Kofi Annanın planına əsaslanırdı və tam səlahiyyətli keçid hökumətinin yaradılmasını, seçkilərin və yeni konstitusiyanın hazırlanmasını nəzərdə tuturdu.
Rusiya bu bəyanatı BMT Təhlükəsizlik Şurasında dəstəklədi və onu “Suriya böhranının açarı” kimi təqdim etdi. Lakin Moskvanın sənədi özünəməxsus şəkildə şərh etməsi və tətbiq mexanizmlərini pozması nəticəsində Annan, eləcə də ondan sonra gələn BMT elçilərinin missiyaları uğursuzluqla nəticələndi.
Kimyəvi hücum və Moskvanın müdafiə xətti
2013-cü ildə Şərqi Qutada baş verən kimyəvi hücumlar zamanı Rusiya rejimi qətiyyətlə müdafiə etdi, heç bir ittihamı qəbul etmədi və Bəşər Əsədin məsuliyyətə cəlb edilməsinin qarşısını aldı.
Kremlin təbliğatı hökumətin bütün cinayətlərini “səhnələşdirilmiş təxribat” kimi təqdim edir, məqsədin isə xarici müdaxiləni və rejimin devrilməsini əsaslandırmaq olduğunu iddia edirdi.
Moskva ABŞ prezidenti Barak Obamanın administrasiyası ilə razılaşma əldə etdi - bu razılaşmaya əsasən, Suriya kimyəvi silahlarını beynəlxalq nəzarət altında təhvil verəcək, lakin rejim cəzalandırılmayacaq.Bu, Əsəd üçün nəfəs alma imkanı yaratdı və Moskvanın bölgədə diplomatik nüfuzunu müvəqqəti artırdı.
Hərbi müdaxiləyə aparan son mərhələ
2015-ci ilin yayına qədər rejim Suriya ərazisinin böyük hissəsinə nəzarəti itirmiş, müxalifət qüvvələri Dəməşqin qapılarına qədər irəliləmişdi. Bu şəraitdə, 30 sentyabr 2015-ci ildə Rusiya birbaşa hərbi müdaxiləyə başladı.
Rəsmi məqsəd terror təşkilatları ilə mübarizə idi. Prezident Putin bildirmişdi ki, 2 mindən çox rusiyalı və minlərlə Orta Asiya döyüşçüsü Suriyada İŞİD sıralarında döyüşür və bu, Rusiyanın öz təhlükəsizliyinə birbaşa təhdiddir.
Putin 2 oktyabr 2015-ci ildə hərbi və təhlükəsizlik rəhbərləri ilə görüşdə demişdi:“Bu əməliyyat bizim milli təhlükəsizliyimizi qorumaq üçün qabaqlayıcı tədbirdir. Suriya rəhbərliyinin rəsmi müraciətindən sonra göstərilən hərbi dəstək Rusiya Federasiyasının hərbi doktrinası və beynəlxalq hüquq prinsipləri ilə uzlaşır.”
Terrorla mübarizə bəhanəsi və geosiyasi məqsədlər
Əslində isə Rusiya “terrorla mübarizə”ni Qərblə yenidən əməkdaşlıq üçün diplomatik körpü kimi istifadə etdi. Kreml Krımın ilhaqından sonra yaranmış beynəlxalq təcridi bu yolla yumşaltmağa çalışırdı.
Suriya müharibəsi həm də Rusiyanın silah sənayesinə sınaq meydanı çevrildi - Moskva yüzlərlə yeni silah növünü real döyüş şəraitində sınaqdan keçirdi.
Əvəzində isə Əsədin rejimi Rusiyaya 49 illik müddətə Tartus dəniz bazasında daimi hərbi mövcudluq hüququ verdi, həmçinin Hmeymim aviabazasının genişləndirilməsi barədə saziş imzalandı. Bu iki baza sonradan Rusiyanın Afrika və Yaxın Şərqdəki hərbi-logistik dayaqlarına çevrildi.
Hərbi uğurlar və siyasi iflas
Rusiya qısa müddət ərzində Suriyada yeni reallıq yaratmağa nail oldu. Hələb şəhərinin dağıdılması bahasına əldə edilən bu “uğur” Moskvanın Türkiyə və İranla birlikdə “Astana prosesi”ni başladaraq, Cenevrə və BMT-nin nəzarətindəki danışıqları arxa plana keçirməsinə şərait yaratdı.
Rusiya, rejimin ölkə üzərində tam nəzarəti bərpa etməsi məqsədilə, Türkiyə ilə bir sıra qarşılıqlı razılaşmalar imzaladı və yerli barışıq sazişlərinin həyata keçirilməsinə kömək etdi. Lakin sonradan Əsəd rejimi bu barışıq müqavilələrini pozdu, mövqelərini gücləndirdikdən sonra silahlı müxalifətlə əldə edilən razılaşmalardan imtina etdi.
Astana formatı çərçivəsində dörd “gərginliyin azaldılması zonası” yaradıldı - lakin 2018-ci ilin payızına qədər bu zonalardan yalnız biri, İdlib, qaldı. Qüvvələr Şərqi Quta, Qələmoun, Humsun şimalı və Hamanın cənubundan çıxarılaraq İdlibə yönləndirildi. Daha sonra rejim və İran qüvvələrinin hücumları nəticəsində bu bölgə də əhəmiyyətli dərəcədə kiçildi.
Rusiya hərbi müstəvidə “uğurlar” qazansa da, siyasi baxımdan ciddi nəticə əldə edə bilmədi. Moskva nə rejimi, nə də müxalifəti siyasi kompromisə razı sala bildi. 2018-ci ildən etibarən Avropa dövlətlərini və qonşu ölkələri qaçqınların geri qaytarılması, “erkən bərpa proqramları” və yenidənqurma layihələrinin başlanmasına inandıra bilmədi.
Rusiyanın muxalifət ilə real siyasi həllə nail olmaq istəyi nə qədər səmimi olsa da, Əsəd rejimi bütün öhdəliklərdən yayınmağı bacardı. Dəməşq danışıqları konstitusiya komitəsi və digər mexanizmlər ətrafında sonsuz detallara boğdu, prosesləri uzatdı və Rusiya ilə İran arasında balans oyununu ustalıqla oynadı.Nəticədə rejim hər iki tərəfdən fayda götürərək, nə real güzəştə getdi, nə də islahatlara başlamağa məcbur qaldı.
Regionda reputasiya itkisi
Rusiya rejimin beynəlxalq səviyyədə “yenidən legitimləşdirilməsi” istiqamətində müəyyən uğurlar qazansa da, Əsədin İranla sıx ittifaqı, həmçinin kaptagon (narkotik) ticarətinin artması Moskvanın səylərini boşa çıxardı. Əsədin inadkarlığı və korrupsiyalaşmış idarəetmə sistemi nəticəsində Rusiya üçün də diplomatik imkanlar daraldı. Rejim “müttəfiq” hesab etdiyi Moskvadan dəstək gözləsə də, hücumların qarşısını almaq və ya İsraili cilovlamaq məsələsində Rusiya praktiki olaraq hərəkətsiz qaldı.
Kremlin Suriya cəmiyyətindəki imici də kəskin şəkildə pisləşdi. Rusiya artıq “terrorla mübarizə aparan qüvvə” deyil, mülki əhaliyə qarşı bombardmanlar həyata keçirən işğalçı kimi qəbul edilir.
Kremlin və rəsmi təbliğatın iddia etdiyi kimi, Rusiya Suriyaya “terrorçuluqdan qurtarmaq və dövlətin strukturunu qorumaq üçün” müdaxilə etdiyini söyləsə də, nəticədə milyonlarla suriyalı məcburi köçkünə çevrildi.
Suriya cəmiyyətinin böyük hissəsi Rusiyanın roluna mənfi yanaşır. Moskva əvvəlcə rejimin təbliğatını mənimsədi, sonra isə mülki əhalinin bombalanmasını və kimyəvi silahların istifadəsini açıq-aşkar müdafiə etdi. BMT Təhlükəsizlik Şurasında Rusiya rejimi məsuliyyətə cəlb etməyə yönəlmiş 18 qətnaməni veto etdi - bunlardan dördü müdaxilədən əvvəl, 14-ü isə 2015-ci ildən sonra baş verdi.
Suriya İnsan Hüquqları Şəbəkəsinin 2023-cü il hesabatına görə, Rusiya ordusu 6 969 mülki şəxsin ölümünə səbəb olub, onlardan 44 faizi qadın və uşaqlardır. Həmçinin 1 251 mülki obyektə hücum qeydə alınıb, bunlara 224 məktəb, 209 tibb müəssisəsi və 61 bazar daxildir.Beləliklə, Moskvanın “sabitlik gətirmə” iddiası yerini çoxillik humanitar faciəyə verdi.
Ortaq maraqlar və yeni reallıqlar
İnqilabın başlanğıcından bəri, Rusiya rəsmilərinin - o cümlədən prezident Vladimir -təkrarlanan bəyanatları əksər suriyalıları inandıra bilmədi. Moskva daim iddia edib ki, onun məqsədi Əsəd rejimini deyil, Suriya dövlətinin birliyini qorumaqdır. Lakin milyonlarla suriyalı üçün bu arqument inandırıcı görünmür.
Əslində, son aylarda hadisələrin sürətli inkişafı, xüsusilə “Təcavüzün qarşısının alınması əməliyyatı”nın uğurları, Rusiya üçün gözlənilməz olub. Ekspertlər hesab edirlər ki, Moskva prosesi yavaşlatmaq gücünə malik olsa da, həm rejim, həm də İran qüvvələrinin döyüş meydanında zəifləməsi Kremlə belə bir imkan verməyib.
Suriyanın yeni prezidenti Əhməd əş-Şəraa sentyabrın 12-də verdiyi müsahibədə bildirib ki, Rusiya ilə qarşıdurmadan dialoqa keçid artıq formalaşıb.Bu açıqlama Dəməşqin Moskva ilə yeni münasibətlər formalaşdırmaq niyyətinə işarə edirdi.
Suriya rəhbərliyinin Rusiya ilə bağlı baxışı
Əhməd əl-Şər son çıxışlarında Rusiyanı “dünyanın ən mühüm dövlətlərindən biri” kimi xarakterizə edib və qeyd edib ki, Moskva BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olaraq Suriya üçün “vəzgeçilməz diplomatik tərəfdaşdır”.
O bildirib ki, Suriyanın Rusiya ilə əlaqələri 1946-cı ildən, müstəqillik dövründən bəri mövcuddur və bu əlaqələr “sakit və rasional şəkildə idarə edilməlidir”:
Əş-Şəraa vurğulayıb ki, rusların Suriyadakı mövcudluğu “rejimə bağlılıqdan çox, tarixi və strateji maraqlara söykənir.” Yeni Dəməşq rəhbərliyi hesab edir ki, Rusiya ilə əməkdaşlığın davamı mümkündür, amma “keçmişdən fərqli şərtlərlə və qarşılıqlı fayda prinsipi əsasında.”
Lakin, analitiklərin fikrincə, hər iki tərəf pragmatik tonlu bəyanatlarda bir-birinə yaxınlaşsa da, qarşıdakı əməkdaşlıq bir çox maneələrlə üzləşəcək.
Bu maneələrə aşağıdakılar daxildir:
Ədalət və məsuliyyət məsələləri - Rusiyada sığınacaq tapan müharibə cinayəti təqsirləndirilən şəxslərin verilməsi tələbləri;
İqtisadi və hərbi müqavilələrin yenidən baxılması, kompensasiyalar və müqavilə öhdəliklərinin aydınlaşdırılması;
Ən əsası isə, Suriya ictimaiyyətini inandırmaq - yəni, Rusiya ordusunun və muzdlularının mülki əhaliyə qarşı törətdiyi cinayətlərə baxmayaraq, Moskva ilə normal münasibətlərin bərpasının moral və siyasi baxımdan əsaslandırılması.
Eyni zamanda, ABŞ administrasiyası (xüsusilə Tramp dövründən etibarən) Rusiyanı Suriya daxili siyasi proseslərinə cəlb etməyə maraqlı deyil. Vaşinqton Şimali və Şərqi Suriyada Türkiyə ilə, cənub bölgələrində isə İsraillə koordinasiya siyasətini üstün tutur.
ABŞ-ın İsrailə verdiyi limitsiz dəstək, faktiki olaraq, Rusiyanın cənub Suriyada “tarazlaşdırıcı rol” oynamaq imkanlarını da aradan qaldırıb. Dəməşq isə ordusunu yenidən silahlandırmaq, yeni Rusiya silah sistemləri və ehtiyat hissələri almaq istəyir, lakin Ukrayna müharibəsi Moskvanın bu tələbləri yerinə yetirməsini xeyli çətinləşdirir.Digər tərəfdən, Rusiya İsraili açıq şəkildə qıcıqlandırmaq istəmir və mövcud gərginliyə baxmayaraq, Suriya üçün strateji silahlar verməkdən çəkinir.
Avropa ölkələri isə Suriya iqtisadiyyatının bərpasını və sanksiyaların yumşaldılmasını birbaşa Rusiyanın hərbi mövcudluğunun azaldılması ilə əlaqələndirirlər.
Beləliklə, Moskva və Dəməşq arasında yeni mərhələdə taktik yaxınlaşma olsa da, strateji inam yoxdur.
Rusiya, Suriya üzərində əvvəlki kimi dərin nəzarəti saxlamaq iqtidarında deyil, Dəməşq isə siyasi reabilitasiya üçün Moskvanı deyil, Qərb və regional gücləri hədəf seçir.
Əsədin devrilməsindən sonra Suriya artıq 1960-cı illərdən bəri ilk dəfə olaraq rus orbitindən çıxmış görünür və bu, Yaxın Şərqdə qüvvələr balansını dəyişdirən yeni geosiyasi mərhələnin başlanğıcı ola bilər.