BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

2024-cü ilin 31 iyulunda, İranın paytaxtı Tehranın mərkəzində “HƏMAS” Hərəkatının siyasi bürosunun rəhbəri İsmayıl Haniyyə qətlə yetirildi. Bu hadisə, Qəzzaya və “HƏMAS”a qarşı davam edən İsrail müharibəsi fonunda, hərəkatı çətin bir dövrdə ona xələf axtarmağa məcbur etdi. Hərəkat, üç ay sonra onun yerinə keçən şəxs – Qəzza zolağında “HƏMAS”ın rəhbəri olan Yəhya Sinvarı, Rəfah şəhərində bir evdə İsrail qüvvələri ilə qarşıdurma zamanı öldürüldü.

İsmayıl Haniyyə “HƏMAS”ın təcrübəli siyasi və diplomatik siması sayılırdı. O, tələbə qolu olan “İslam Bloku”ndan başlamış, sonradan siyasi fəaliyyətə yiyələnərək müxtəlif rolları üzərinə götürməyə başladı. Bunlara 1997-ci ildə azad ediləndən sonra hərəkatın banisi şeyx Əhməd Yasinlə birlikdə onun ofisinin idarə olunması da daxil idi.
Haniyyə, digər keçmiş liderlərlə birlikdə “Xilas Partiyası” adlı bir siyasi partiya qurmağa cəhd etsə də, bu təşəbbüs “HƏMAS” daxilində daxili etiraza səbəb olmuşdu.
Lakin o, siyasi fəaliyyətini davam etdirərək parlaq bir sima kimi tanındı. 2006-cı il Fələstin qanunverici seçkilərində “İslahat və Dəyişiklik” bloku ilə “Fəth”i məğlub edərək parlamentdə ən böyük gücə çevrildi və “Fəth” və Fələstin Azadlıq Təşkilatının xaricindən ilk dəfə bir şəxs – Haniyyə – rəsmi Fələstin hökumətinin baş naziri oldu.

Baş nazir kimi fəaliyyəti zamanı daxili və xarici çoxsaylı problemlərlə qarşılaşdı. İsrailin Qəzza zolağına tətbiq etdiyi blokada və bölgədəki parçalanma fonunda, Haniyyə getdikcə hökumət işlərini yaxın çevrəsinə həvalə etdi və siyasi büro rəhbərliyinə daha da yaxınlaşdı. Qəzzada siyasi büroya rəhbərlik etdikdən sonra Xalid Məşəl, Musa Əbu Mərzuq kimi tarixi simaları geridə qoyaraq “HƏMAS”ın ümumi lideri oldu. Bu da onun Qəzzanı tərk edərək mümkün sui-qəsdlərdən qorunması zərurətini doğurdu.

2023-cü il 7 oktyabr tarixində “HƏMAS”ın həyata keçirdiyi hücum barədə Haniyyənin dəqiq məlumatı yox idi. O, yalnız “Əl-Qəssam briqadaları”nın mümkün İsrail hücumuna qarşı önləyici bir hücum planladığını bilirdi. Ətraflı plan və vaxt yalnız bir neçə şəxsə – Yəhya Sinvar, onun qardaşı Məhəmməd, “Əl-Qəssam” komandiri Məhəmməd əz-Deyf və yaxın dairəsinə məlum idi.

Həmin gün Haniyyə Türkiyədən İraqa – Bağdada ilk səfərinə hazırlaşırdı. Müharibənin çətin günlərində belə, o, məsuliyyətlərini tərk etmədi və atəşkəsə nail olmaq üçün qismən və ya tam razılaşmaların yollarını aradı. Bir dəfə belə bir təşəbbüs nəticə verdi: yeddi günlük atəşkəs zamanı əsir mübadiləsi aparıldı və humanitar yardım daxil edildi. Lakin sonra müharibə yenidən başladı.

2024-cü ildə yeni bir razılaşmaya çatmaq səyləri zamanı, “HƏMAS”ın tələblərində israrlı olması fonunda, İsrail Haniyyəni Tehranın mərkəzində qətlə yetirməyi seçdi. Haniyyə burada “müqavimətə” dəstək, ikitərəfli əlaqələr və yeni vasitəçi təkliflərinə cavabın hazırlanması üçün məsləhətləşmələr aparmaq üçün səfərdə idi.

Haniyyənin qətli və ondan əvvəl 2024-cü ilin yanvarında müavini Saleh əl-Arurinin Beyrutda öldürülməsi, Yəhya Sinvarın Rəfahda qəfil qarşıdurmada öldürülməsi, Məhəmməd əz-Deyf və Mərvan İsa daxil olmaqla digər komandanların həlak olması nəticəsində “HƏMAS” siyasi büro üçün yeni lider seçimini və digər boş qalan vəzifələrin təyinini müharibədən sonraya və ya uzunmüddətli atəşkəsə saxladı. Qərarların qəbulu üçün isə rəhbərlik şurası yaradıldı.

2025-ci ilin yanvarında başlayan və martın 18-də başa çatan ikinci atəşkəsdən sonra “HƏMAS” ən çətin liderlik və qərar qəbuletmə mərhələsinə qədəm qoydu. Müəyyən məsələlərdə qərarların gecikməsi, daha geniş daxili məsləhətləşmələrin aparılmasını tələb edir. Hərəkat artıq “İslami Cihad”, “Xalq Cəbhəsi” və ona yaxın digər fraksiyalarla məsləhətləşməyə üstünlük verir. Məqsəd, gələcəkdə mümkün hər hansı razılaşmada məsuliyyəti bölüşmək və tənqidin qarşısını almaqdır.

Əvvəllər Haniyyə, Sinvar və digər tanınmış liderlər dövründə “HƏMAS” qərarları özü qəbul edir, digər fraksiyalar isə yalnız məlumatlandırılırdı. İndi isə qərarların qəbuluna onların da cəlb olunması, həm daxili liderlik boşluğu, həm də ümummilli konsensus görüntüsü yaratmaq məqsədi daşıyır.

Bununla belə, “HƏMAS” rəhbərliyindən olan mənbələr bildiriblər ki, siyasi büroda və ya digər orqanlarda rəhbərlik boşluğu yoxdur və fraksiyalarla məsləhətləşmələr hələ müharibənin əvvəlindən davam edir. Məqsəd isə ümumpalestinə uyğun mövqe yaratmaqdır.

Mənbələr etiraf edir ki, Haniyyənin xarizması heç bir başqa liderdə olmayıb. O, diplomatik bacarığı, siyasi təmkinliyi ilə seçilirdi və onun qərarları həm büro daxilində, həm də digər fraksiyalar tərəfindən hörmətlə qarşılanırdı.

Mənbələrin dediyinə görə, “Şübhəsiz, bu qətllər “HƏMAS”da liderlik, xarizma və qərar qəbuletmə baxımından boşluq yaradıb. Amma bu, indiki rəhbərliyin əhəmiyyətini azaltmır. Hazırkı komanda yorulmadan çalışır ki, fələstinlilərin hüquqlarını qoruyan razılaşma əldə edilsin – bu, həm Haniyyənin, həm də Sinvarın son dövrlərdəki əsas məqsədi idi.”

Digər mənbələr isə qeyd edir ki, “HƏMAS”ın Qəzza qanadında Haniyyənin yoxluğu ciddi şəkildə hiss olunur. O, hərəkatın həm daxili, həm də beynəlxalq siyasi səhnədə ən təsirli siması idi. O, diplomatik bacarığa malik xarici liderlərlə, məsələn, Musa Əbu Mərzuq ilə səmərəli əməkdaşlıq etmişdi və bu sayədə “HƏMAS” beynəlxalq siyasi tanınma baxımından keyfiyyət dəyişikliklərinə nail olmuşdu.

Mənbələrin fikrincə, sui-qəsdlər Fələstin fraksiyalarına mənfi təsir göstərsə də, onların varlığını və mövqelərini dəyişmir. Hər bir liderin xarizması fərqli aspektlərə təsir etsə də, “HƏMAS”ın təşkilati strukturu və rəhbərliyi fəaliyyətini davam etdirir. Mövcud atəşkəs və digər təkliflərlə bağlı qərarlar hərtərəfli müzakirələrdən sonra qəbul olunur və zaman baxımından uzansa da, qərarlar hərəkat daxilində geniş konsensusa əsaslanır.