BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Yaxın Şərq ölkələrində siyasi həssaslıq davam etdiyi müddətdə İran, təsirini yaymaq üçün məcburiyyət və inandırma metodlarının birləşməsindən istifadə edəcək. Lakin İranın hazırda 1979-cu ildəki “inqilab”ın doğulmasından bəri ən zəif vəziyyətində olduğu danılmaz bir həqiqətdir. Ölkə çətinliklə ayaqda qala bilir, qonşularının siyasi zəifliklərini ələ keçirmək və məzhəb ayrılıqlarını istismar etmək imkanları da məhduddur.
İranın uzun illər ərzində böyük zəhmətlə qurduğu silahlı qruplaşma şəbəkəsi hazırda xaos içindədir. Bunun səbəbi HƏMAS və Hizbullahın İsrailə qarşı son müharibələrdə məğlub olması və İranın yeganə regional müttəfiqi olan Əsəd rejiminin Suriyada çöküşə doğru getməsidir.
Bu vəziyyət isə vacib bir sual doğurur: İranın artan nisbi zəifliyi yeni bir regional təhlükəsizlik sisteminin formalaşması üçün fürsət yaradırmı?
Cavab bəli ola bilər, lakin bu, yalnız ABŞ və ərəb tərəfdaşlarının təhlükəsizlik məsələlərində görünməmiş dərəcədə əməkdaşlıq etməsi halında mümkün olacaq – bu isə olduqca şübhəlidir.
Ərəb Tərəfdaşlarının Mövqeyi
Donald Tramp administrasiyası öncə Yaxın Şərq strategiyasını ərəb tərəfdaşlarının baxış bucağından nəzərdən keçirməlidir. Çünki Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Qətər də daxil olmaqla heç bir ölkənin İranla açıq qarşıdurmaya girmək marağı yoxdur.
Bu ölkələr İranın daha da zəiflədiyini anlayır, amma bununla bağlı təşəbbüs göstərməyə meyilli deyillər və heç vaxt da belə bir addım atmayıblar. Son illərdə Vaşinqtonu İran üzərində daha sərt siyasət aparmağa təşviq etmək dövrü, azı yaxın gələcək üçün, geridə qalıb.
Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və digər regional paytaxtlar İranla müəyyən dərəcədə yaxınlaşma siyasəti yürüdür və əsas diqqətlərini iqtisadi inkişafa yönəldiblər. Onlar sabit və sakit bir mühit yaratmaq istəyirlər ki, bu da xarici sərmayələrin cəlb olunmasını təmin edəcək və uzunmüddətli iqtisadi inkişaf hədəflərinə çatmaq üçün vacibdir.
Bu mövqeyə uyğun olaraq, 2020-ci ildə BƏƏ və Bəhreyn İsraillə “Abraham Sazişləri”ni imzalasa da, təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq məsələlərini məqsədli şəkildə ön plana çıxarmadılar. Həmin sazişlərdən dörd il keçməsinə baxmayaraq, üzv ölkələr arasında ciddi birgə təhlükəsizlik təşəbbüsü elan olunmayıb.
Bununla yanaşı, Körfəz liderləri ABŞ ordusuna öz ərazilərindən istifadə edərək İranın müttəfiqlərinə – Yəməndəki husilərə və ya İraqdakı silahlı qruplara hücum etməyə icazə vermirlər.
Bütün bunlar ərəb dövlətlərinin İrana qarşı inamının artdığını və təhlükəsizlik narahatlıqlarının azaldığını göstərmir. Əksinə, bu, göstərir ki, İranın nisbi zəifliyinə baxmayaraq, ərəb ölkələrinin ABŞ və İsraillə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığının müəyyən sərhədləri var. Onlar hesab edirlər ki, zəifləsə də, İran hələ də ciddi təhlükə mənbəyidir.
ABŞ-ın Mövqeyi
Donald Trampın İranla bağlı prioriteti nüvə sazişi əldə etmək kimi görünür. O, ərəb tərəfdaşları kimi, Yaxın Şərqdə müharibələri bitirmək və iqtisadi inkişafı sürətləndirmək istəyir.
Tramp administrasiyasının İran strategiyası hələ tam formalaşmasa da, nüvə məsələsinə xüsusi diqqət ayırdığı açıq-aşkardır. Onun yanaşması, ehtimal ki, belə olacaq: “Ya razılaş, ya da bombardmana məruz qal.” Bu, ABŞ-ın təkbaşına və ya İsraillə birlikdə tətbiq edə biləcəyi strategiyadır.
Tramp ilk prezidentlik dönəmində Qüds Qvardiyasının komandanı Suriya cəlladı Qasim Süleymaninin öldürülməsinə əmr vermişdi. Bu, İranın bölgədəki hərbi gücünə ciddi zərbə vurdu, çünki Süleymani Tehranın silahlı şəbəkəsini bir arada saxlayan əsas şəxs idi. Onun yerinə eyni gücdə bir lider tapmaq İran üçün böyük çətinliklər yaratdı.
Trampın mümkün yeni dövründə bu cür sərt tədbirlərin İranın nüvə proqramı ilə bağlı güzəştə getməsini təmin etmək üçün istifadə ediləcəyi gözlənilir.
Təhlükəsizlik Əməkdaşlığının Gücləndirilməsi
Tramp və ərəb tərəfdaşlarının ictimai bəyanatlarından kənarda təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq üçün böyük potensial mövcuddur.
Ən yüksək səviyyədə əməkdaşlıq ssenarisi, Trampın Səudiyyə Ərəbistanı və bəlkə də digər ərəb ölkələrini əhatə edən rəsmi müdafiə müqaviləsi imzalamasıdır. Bunun baş verməsi üçün ABŞ-ın Səudiyyə Ərəbistanına ciddi bir təhlükəsizlik zəmanəti verməsi lazımdır. Əgər belə bir müqavilə bağlanarsa, Riyad ABŞ-la təhlükəsizlik əməkdaşlığını əvvəlkindən daha çox dərinləşdirə bilər.
Əgər ABŞ-la rəsmi müdafiə müqaviləsi olmazsa, ərəb dövlətləri İran əleyhinə açıq bir koalisiyaya qoşulmaqdan çəkinəcək və daha çox öz hərbi güclərini inkişaf etdirməyə fokuslanacaqlar. Bu çərçivədə, onlar Tramp administrasiyasından F-35 qırıcıları, qabaqcıl rabitə sistemləri və müxtəlif növ hərbi sursatların əldə edilməsi üçün təzyiq göstərə bilərlər.
İsrailin Rolu və Naməlum Faktorlar
İsrail, Trampın İranla bağlı strategiyasını gözləmədən, artıq öz planlarını həyata keçirir. O, İranı zəiflətmək üçün bütün imkanlardan istifadə etməyə hazırdır.
İsrail artıq HƏMAS və Hizbullahı ciddi itkilərə məruz qoyub və İranın müdafiə sistemlərinə də əhəmiyyətli zərbələr endirib. ABŞ kəşfiyyatına görə, İsrail 2025-ci ilin ortalarına qədər bəzi İran nüvə obyektlərinə hücum etməyi planlaşdırır.
Ərəb dövlətləri ABŞ-ın İran əleyhinə hərbi əməliyyatlarına açıq dəstək verməsələr də, İsrailin bu işdə iştirakına daha da ehtiyatla yanaşırlar. Onlar bilirlər ki, İsrail İranın nüvə obyektlərinə hücum etsə, İran İsraillə yanaşı, Körfəz ölkələrini də hədəfə ala bilər.
Bu səbəbdən, ərəb dövlətləri açıq hərbi əməkdaşlıq əvəzinə, diplomatik vasitələrlə ABŞ və İsrailin bölgədəki fəaliyyətlərini dəstəkləyə bilərlər. Onlar İranla bağlı beynəlxalq diplomatik təşəbbüsləri gücləndirmək, ABŞ-ın regionda həyata keçirdiyi konstruktiv tədbirlərə siyasi dəstək vermək və münaqişədən sonra Qəzza və Cənubi Livanın yenidən qurulmasına yardım göstərməklə prosesə töhfə verə bilərlər.
Nəticədə, Yaxın Şərqdə yeni bir təhlükəsizlik sisteminin formalaşması ABŞ-ın strateji yönündən asılı olacaq. Bu məsələdə Vaşinqtonun açıq və sabit siyasəti həlledici rol oynayacaq.