BAKI,AzerVoice
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatlarına görə, 2019-cu
ildə dünya üzrə təxminən 37,9 milyon insan HİV-lə yaşayırdı. Həmin
il ərzində 1,7 milyon yeni yoluxma hadisəsi qeydə alınıb və 770 min
insan HİV/QİÇS səbəbindən həyatını itirib. Epidemiyanın
başlanğıcından bəri isə təxminən 35 milyon insan HİV-ə bağlı
səbəblərdən vəfat edib.
Qeyd etmək lazımdır ki, HİV-ə yoluxma nisbəti dünya üzrə orta
hesabla 15–49 yaş arası şəxslərin 0,8%-ni təşkil edir, lakin bəzi
Afrika ölkələrində bu göstərici 25%-ə qədər yüksəlir.
Son illərdə aparılan müalicə və profilaktik tədbirlər nəticəsində HİV/QİÇS-in yayılma sürəti azalsa da, xəstəlik hələ də qlobal səhiyyə üçün ciddi problem olaraq qalır.
1. QİÇS nədir?
Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu (QİÇS, ingiliscə AIDS - Acquired Immunodeficiency Syndrome) insanın immun sisteminin tamamilə zəiflədiyi və müxtəlif infeksiyalara, xərçəng növlərinə və digər xəstəliklərə qarşı müqavimətinin aşağı düşdüyü ağır xəstəlik sindromudur. QİÇS, HİV (Human Immunodeficiency Virus) adlanan virusun insan orqanizmini yoluxdurması nəticəsində yaranır.
2. QİÇS və HİV arasındakı fərq nədir?
- HİV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) immun sistemini zəiflədən bir virusdur.
- QİÇS (AIDS) isə HİV virusunun son mərhələsidir. Yəni, HİV virusu uzun illər bədəndə qaldıqdan sonra immun sistemi tam çökdürür və QİÇS inkişaf edir.
HİV-ə yoluxmuş bir insan dərhal QİÇS olmur. Müalicə olunmazsa, xəstəlik 5-10 il ərzində QİÇS mərhələsinə keçə bilər. Müalicə alarsa, bu müddət uzana bilər.
3. Yoluxma Yolları
HİV virusu əsasən bədən mayeləri vasitəsilə
yayılır. Əsas yoluxma yolları:
Qan vasitəsilə (iynələr, steril olmayan tibbi
alətlər, qan köçürülməsi)
Cinsi əlaqə yolu ilə (qorunmasız cinsi əlaqə)
Anadan körpəyə (hamiləlik, doğuş və ya ana südü
vasitəsilə)
Diqqət! HİV aşağıdakı yollarla yoluxmur:
Toxunmaq, qucaqlaşmaq, öpüşmək
Hava, su, yemək və ya içkilər
Eyni qabdan yemək və ya eyni tualetdən istifadə etmək
Ağcaqanad və ya başqa həşəratlar
4. Əlamətləri
HİV infeksiyası bədəndə uzun müddət əlamətsiz qala
bilər. Lakin bəzi erkən simptomlar görünə bilər:
Erkən mərhələ (İlk 2-4 həftə)
- Qripə bənzər simptomlar (qızdırma, boğaz ağrısı, halsızlıq)
- Limfa düyünlərinin böyüməsi
- Dəri səpkiləri
- Sürətli çəki itkisi
Gizli mərhələ (İllərlə davam edə bilər)
- Xəstə özünü normal hiss edə bilər
- İmmunitet sistemi yavaş-yavaş zəifləyir
QİÇS mərhələsi
- Şiddətli infeksiyalar və xroniki xəstəliklər
- Ağciyər infeksiyaları, vərəm
- Şişlər, limfoma, dəridə yaralar
- Beyin və sinir sistemi problemləri
- Güclü arıqlama və daimi yorğunluq
5. Diaqnostika (HİV testi)
HİV infeksiyasını aşkarlamaq üçün aşağıdakı testlərdən istifadə
edilir:
ELISA testi – Qanda HİV-ə qarşı anticisimlərin
olub-olmadığını yoxlayır.
PCR testi – HİV-in genetik materialını (RNA)
birbaşa aşkar edir.
Sürətli testlər – Bir neçə dəqiqə ərzində nəticə
verən testlərdir.
Əgər HİV testi pozitivdirsə, bu, dərhal QİÇS demək deyil! Müalicəyə erkən başlamaq xəstənin uzun illər normal həyat sürməsinə kömək edə bilər.
6. Müalicə və Profilaktika
Hazırda QİÇS-in tam müalicəsi yoxdur, lakin HİV-in inkişafını ləngidən dərmanlar var!
- ART (Antiretrovirus Terapiya) – HİV virusunun çoxalmasını dayandırır və immun sistemini güclü saxlayır.
- Vaxtında ART qəbul edənlər uzun və sağlam ömür yaşaya bilərlər.
Profilaktika tədbirləri:
- Qorunmasız cinsi əlaqədən çəkinmək
- Qan və iynə vasitəsilə yoluxmanın qarşısını almaq
- Hamilə qadınlar üçün HİV testi və müayinə olunmaq
- Xüsusi hallarda PEP və ya PrEP dərmanları istifadə etmək (müxtəlif risk qrupları üçün)
7. HİV və QİÇS-lə Yaşayan İnsanlara Münasibət
HİV pozitiv olan insanlar diskriminasiyaya məruz qalmamalıdır. Onlar da cəmiyyətin digər üzvləri kimi normal həyat yaşaya bilərlər. Erkən müalicə alan HİV pozitiv insanlar sağlam və uzun ömür sürə bilərlər!
QİÇS ilk dəfə harada yayıldı?
Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu (QİÇS, AIDS) ilk dəfə 1980-ci illərin əvvəlində aşkarlanıb. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, HİV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) insanlara çox daha əvvəl yoluxub.
İlk Yoluxma Hadisələri
1981-ci ildə ABŞ-da (Los-Anceles və Nyu-Yorkda)
həkimlər əvvəl çox nadir rast gəlinən Kaposi
sarkoması adlı dəri xərçəngi və pnevmosistik
pnevmoniya xəstəliyindən əziyyət çəkən gənc kişilər aşkar
etdilər. Onların immun sisteminin ciddi şəkildə zəiflədiyi müşahidə
olundu.
1983-cü ildə fransız alimləri Luc
Montagnier və Françoise Barré-Sinoussi
HİV virusunu aşkar etdilər.
1986-cı ildə isə bu virusa rəsmi olaraq
HİV (Human Immunodeficiency Virus – İnsan İmmunçatışmazlığı
Virusu) adı verildi.
HİV haradan gəldi? (Mənşəyi)
Elm adamları hesab edirlər ki, HİV virusu ilk dəfə Mərkəzi və Qərbi Afrikada ortaya çıxıb.
Tədqiqatlara əsasən:
- HİV-in mənşəyi SIV (Simian Immunodeficiency Virus – Meymun İmmunçatışmazlığı Virusu) adlanan virusdur.
- Bu virus çimpanze və digər primatlarda (meymunlarda) mövcuddur.
- Ən güclü nəzəriyyə: İnsanlar çimpanze ətini yeyərkən və ya ovu zamanı onların qanı ilə təmasda olduqda SIV insana keçib və zamanla HİV-ə çevrilib.
Əsas bölgələr:
Kamerun və Konqo Demokratik Respublikası
ərazilərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, HİV-in ən erkən
formaları burada yaranıb.
Ən erkən insan yoluxması:
- 1959-cu ildə Konqoda bir nəfərin qan nümunəsində HİV-1 virusuna aid genetik izlər tapılıb. Bu, hazırda məlum olan ilk insan yoluxma hadisəsidir.
- 1960-1970-ci illərdə virus yavaş-yavaş Afrikada yayılmağa başladı.
HİV necə dünyaya yayıldı?
1960-cı illərdə HİV-in Konqodan Haiti və Karib dənizi
ölkələrinə yayıldığı ehtimal olunur.
1970-ci illərdə virus ABŞ, Avropa və digər
qitələrə yayılmağa başladı.
1980-ci illərin əvvəllərində isə artıq beynəlxalq
epidemiya halını aldı.
Yekun
QİÇS-in ilk halları ABŞ-da qeydə alınsa da, HİV-in
mənşəyi Afrikaya gedib çıxır.
Virus çimpanze və digər primatlardan insanlara keçib.
1950-1960-cı illərdə virus Afrikada yayıldı və 1980-ci illərdə
dünya miqyasında epidemiyaya çevrildi.
