BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İsrailin İrana qarşı həyata keçirdiyi genişmiqyaslı və misli görünməmiş hava hücumları, son 48 saatda Vaşinqton və Tehran arasında baş verən yüksək səviyyəli təhdid mübadiləsindən sonra bölgədə vəziyyətin tamamilə dəyişdiyini göstərdi. Artıq bölgə bir gün bir şəkildə yatır, digər gün tam fərqli bir mənzərə ilə oyanır.
Əslində, ABŞ və İran arasında bu ilin aprelində bərpa olunan nüvə danışıqlarının uğursuzluğa düçar olması və prezident Donald Trampın ya İrana birbaşa zərbə endirməsi, ya da İsrailə bu icazəni verməsi ehtimalı əvvəldən kənara atılmırdı. Lakin diqqətçəkən məqam budur ki, İsrailin hücumu danışıqların rəsmi şəkildə pozulduğu açıqlanmadan, cümə gecəsi baş tutdu – halbuki altıncı danışıqlar raundunun bazar günü Oman tərəfindən ev sahibliyi edəcəyi gözlənilirdi.
Son iki gün ərzində, beş əvvəlki raundda müşahidə olunan müsbət atmosfer qəfil və xəbərdarlıq etmədən gərgin qarşıdurmaya çevrildi. Vaşinqton və İsrailin bir tərəfdə, İranın digər tərəfdə olduğu qarşılıqlı zərbələr ehtimalı yüksəldi. Və ən çox ehtimal edilən ssenari gerçəkləşdi: ABŞ-ın dəstəyi ilə İsrailin İranın nüvə obyektlərinə və hərbi rəhbərliyinə birbaşa zərbəsi.
İsrailin bu hücumu Natanz daxil olmaqla əsas nüvə obyektlərini, hərbi komanda strukturlarını və əsas liderləri hədəfə aldı. Hücum zamanı "Sepah"ın baş komandanı Hüseyn Səlaminin, “Xatəmul-Ənbiya” hava hücumundan müdafiə komandanı Qulam Rəşidin və Baş Qərargah rəisi Məhəmməd Baqirinin öldürüldüyü bildirildi. Ali lider Xameneinin müşaviri Əli Şəmxaninin isə ağır yaralandığı və vəziyyətinin kritik olduğu iddia olunur.
Bu qətllər İsrailin İran daxilindəki ciddi kəşfiyyat sızmalarını göstərdi. İsrailin özü də “Mossad”ın hücumdan əvvəl ölkə daxilində aktiv olduğunu etiraf etdi.
Donald Trampın cümə axşamı etdiyi çıxış bu ssenarini daha da gücləndirdi. O bildirdi ki, İsrailin İrana zərbə endirməsi “çox mümkün” görünür və bu ehtimal artıq “yaxın bir hadisə” olaraq qiymətləndirilə bilər. Tramp, eyni zamanda, İranın uranı zənginləşdirməyə davam etməsi ilə bağlı narahatlığını ifadə etdi və bölgədəki ABŞ diplomatlarının təhlükəsizlik səbəbilə təxliyə edildiyini elan etdi.
ABŞ-ın Mərkəzi Komandanlığının rəhbəri də Trampa və Pentaqona hərbi müdaxilə variantlarını təqdim etdiyini bəyan etdi. İranın müdafiə naziri general Əziz Nasirzadə isə dərhal reaksiya verərək bildirdi: “Əgər müzakirələr nəticəsiz qalarsa və bizə qarşı hərbi qarşıdurma dayandırılmasa, qarşı tərəf bizim qədər deyil, daha çox zərər görəcək”.
Gərginliyi artıran başqa bir amil isə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin İrana qarşı qəbul etdiyi yeni qətnamə oldu. Qətnamə İranı nüvə sazişinə əməl etməməkdə ittiham edir və bu sənədin BMT-yə təqdim olunması ehtimalı, “Snapback” mexanizminin (BMT sanksiyalarının yenidən qüvvəyə minməsi) işə salınmasına yol aça bilər.
İran isə cavab olaraq üçüncü zənginləşdirmə obyektinin istifadəyə verilməsinə hazırlaşdığını elan edərək, agentliyin qərarını açıq şəkildə rədd etdi.
Bütün bu gərginliyin fonunda, Oman xarici işlər naziri Bədr əl-Busəidi cümə axşamı bildirdi ki, ABŞ və İran bazar günü növbəti müzakirə raundunu keçirəcək. Lakin İsrailin hücumundan sonra Tehran bu müzakirələrə qatılmaqdan imtina etdi. ABŞ mediası isə artıq bu görüşün baş tutma ehtimalının çox zəif olduğunu qeyd edir.
Bu hadisələr göstərdi ki, İsrail-İran qarşıdurması “Yüksələn Aslan” əməliyyatından sonra tarixində ən təhlükəli mərhələyə qədəm qoydu. İranın bu hücuma cavab olaraq yüzlərlə pilotsuz uçuş aparatını İsrail istiqamətinə göndərdiyi və onların bir neçə saat ərzində hava məkanına çatacağı gözlənilir. Lakin əsas sual budur: İran bu cavabı yalnız İsrail ərazisinə yönəldəcək, yoxsa regiondakı ABŞ maraqlarını da hədəfə alacaq?
İran cavabının “münasib” və “legitim” olacağını desə də, keçmişdə olduğu kimi, cavabın gecikməsi də mümkündür. Bu isə gərginliyin azaldılması və danışıqların bərpası üçün imkan yarada bilər – elə Trampın da üstüörtülü şəkildə mesaj verdiyi kimi.
Bununla belə, İsrailin bu hücumu və ABŞ-İran gərginliyinin artması göstərdi ki, Tramp administrasiyası əgər danışıqlar uğursuz olarsa, İranı hərbi güclə cəzalandırmaq niyyətindədir. İsrail də əvvəldən bu ssenarini təbliğ edirdi və yalnız ABŞ-ın “yaşıl işığı”nı gözləyirdi.
Son 2 gündəki hadisələr ABŞ-ın İrana qarşı qırmızı xəttinin dəyişdirilə biləcəyini də göstərdi. Vaşinqton İsrailin hücumuna açıq şəkildə dəstək verməsə də, onu faktiki olaraq susqunluqla qarşılayıb. ABŞ-İran danışıqlarının da getdikcə daha çətin vəziyyətə düşməsi fonunda bu ssenari çox da təəccüblü görünmür.
Bütün bu qarşılıqlı təhdidlər içində ikinci sual budur: Tramp administrasiyası İranın nüvə proqramına qarşı İsrailin hərbi həll variantını dəstəkləməyə tam meyllidirmi?
Bu sual hələ də açıq qalır. Tramp administrasiyası tərəfindən təqdim edilən son təklif, İranın zənginləşdirməni aşağı səviyyədə və nəzarət altında davam etdirməsini, əvəzində isə sanksiyaların yumşaldılmasını nəzərdə tuturdu. Daha sonra isə regional zənginləşdirmə konsorsiumu yaradılması planlaşdırılırdı – İran, ABŞ və ərəb ölkələrinin (xüsusilə Səudiyyə və BƏƏ) iştirakı ilə.
Lakin bu təklif İranın ali lideri Əli Xamenei tərəfindən rədd edildi. Bu, danışıqların tam iflasa uğradığı anlamına gəlməsə də, prosesin daha da çətinləşdiyi aydındır. Tramp hökuməti daxilində də parçalanma müşahidə olunur: bir tərəf (məsələn, Vitkof) anlaşmaya tərəfdardır, digər tərəf isə (şahinlər) hərbi yolla İranın nüvə proqramını məhv etmək istəyir.
“Yüksələn Aslan” əməliyyatından əvvəl Tramp “sülh adamı” obrazına sadiq görünürdü. Lakin son eskalasiya, onun mövqeyində dəyişiklik ola biləcəyini göstərir. Ona görə də indi əsas məsələ budur: ABŞ və İsrailin birgə hərbi eskalasiyası daha da genişlənəcəkmi?
İran üçün nüvə proqramı uzun illər onun Qərblə sövdələşmələrdə istifadə etdiyi əsas kart olub. Amma hazırkı mərhələdə bu proqram birbaşa İran üçün təhlükəyə çevrilir. Çünki:
-
İran bu mərhələdə uran zənginləşdirməsindən imtina edə bilməz;
-
Tramp administrasiyası isə bu zənginləşdirməni yolverilməz sayır.
Bölgə dinamikasında da dəyişiklik baş verib. İsrail ABŞ dəstəyi ilə Hizbullahı zəiflədib, Suriya rejiminin süqutu İranın mühüm strateji platformasını əlindən alıb. Hizbullahın İsrailə cavab vermək istəməməsi, İranın Livan və Suriya səhnələrinin hazırda “istifadəyə yararsız” olmasına işarədir.
İraqda İran yönümlü milis qruplar da ABŞ maraqlarına qarşı passiv davranmaq barədə göstəriş alıb. Yəməndə isə husilər ABŞ-la əldə edilən razılığa görə Qırmızı dənizdəki hücumlarını dayandırıblar.
Bu səbəbdən İranın son hücuma cavab verməsi əsasən özü tərəfindən həyata keçirilməlidir. Milis qüvvələr dəstək versələr belə, sərbəst hərəkət edə bilməyəcəklər. İranın manevr imkanları “Əqsa Tufanı”ndan əvvəlki qədər geniş deyil.
Əsl təhlükə isə ABŞ-ın bölgədəki bazalarına hücum ehtimalıdır. Xüsusilə İraq bu ehtimal baxımından daha həssas nöqtəyə çevrilib. Belə bir ssenari, 1990-cı il Körfəz müharibəsindən bəri bölgədə görünməmiş yeni gərginlik doğura bilər.
Sual budur: İran bu addımı atacaqmı? Və belə bir qarşıdurmanın dəyərinə dözə biləcəkmi?
Bu, hazırda açıq qalan ən böyük suallardan biridir. Lakin bir şey aydındır: “Yüksələn Aslan” əməliyyatı ilə İsrail, İranın regional oyunçularını sıradan çıxardıqdan sonra birbaşa Tehrana yönələn hərbi strategiyasına ABŞ daxilində də güclü tərəfdar tapıb.
