BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Suriya–İran münasibətləri 1979-cu ildə İslam inqilabından sonra müxtəlif yüksələn mərhələlərdən keçib. Hər bir böhran və sınaqda bu əlaqələr həm dərinlik, həm də əhatə baxımından daha da genişlənib. 1980-ci ildəki İran–İraq müharibəsində Hafiz Əsəd Səddam Hüseynə qarşı Xomeyninin tərəfini tutdu. 1982-ci ildə İsrailin Livana müdaxiləsi zamanı isə Əsəd İslam İnqilabı Keşikçilərinə (Sepah) Livan torpaqlarında Hizbullahı qurmaq üçün yer verdi.
1990-cı ildəki Körfəz müharibəsində Əsəd Bağdaddakı dostu Səddama qarşı çıxaraq Küveyti azad etmək üçün müttəfiqlərə qoşuldu. Hətta 1990-cı illərdə ABŞ vasitəçiliyi ilə İsraillə danışıqlar apardığı vaxt belə, İranın regiondakı müttəfiqləri ilə koordinasiyanı saxladı və 1993-cü il Oslo Sazişinə qarşı çıxan fələstinli qruplarla əməkdaşlıq etdi.
Əsədin atası Hafiz ata bir tərəfdən Rusiya (əvvəllər SSRİ), Çin və Şimali Koreya ilə hərbi və təhlükəsizlik sahəsində, digər tərəfdən ərəb ölkələri ilə siyasi və iqtisadi sahələrdə əlaqələrini qoruyurdu. Lakin İranla hərbi, təhlükəsizlik və raket proqramları sahəsində gizli elmi əməkdaşlıq saxlanılırdı.
2000-ci ildə Bəşşar Əsəd hakimiyyətə gələndən sonra Suriya ilə İran arasındakı münasibətlər sadəcə ittifaq və tarazlıqdan çıxaraq, “Ali rəhbərin” (Xomeyninin varisi) iradəsi ilə tam uyğunluq səviyyəsinə keçdi. 2005-ci ildə Livandan Suriya ordusunun çıxarılması və 2006-cı ilin iyul müharibəsindən sonra Əsəd rejimi artıq “İranın qucağında” oturub oyanmağa başladı.
Ən böyük dönüş isə 2011-ci ildə Suriya inqilabının başlanması ilə baş verdi. Bu zaman Əsəd rejimi İranın və Livandakı “Hizbullah”ın tam nəzarətinə keçdi və İranın bölgədəki alətinə çevrildi. Qərarlar Tehranda və Beyrutun cənub məhəllələrində verilir, əmrlər İranın regional qolları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Suriya isə artıq İranın təsir savaşı üçün döyüş meydanına və Tehrandan İraqa, Livana, Fələstin məsələsinə və Yaxın Şərqin digər bölgələrinə silah, sursat və ideoloji tranzit yoluna çevrilmişdi.
Bu alyans çərçivəsində Suriyada çox şey yaradıldı: İrana bağlı milis qrupları, təlim düşərgələri, gizli keçidlər və yollar, qaçaqmalçılıq şəbəkələri, sanksiyalardan yayınmaq üçün yaradılmış şirkətlər, silah və raket proqramları, hərbi, iqtisadi, sosial və dini obyektlər, sənaye zonaları, təhlükəsizlik koordinasiyası, elektron və casusluq infrastrukturuna qədər bütün sahələrdə İranın izi var.
İran Suriyada “kölgə dövləti” qurmağa çalışıb və buna demək olar ki nail olub. Hökumət sənədləri açıldıqca bu təsirin miqyası daha aydın görünür. Mülkiyyət sənədlərində bir çox daşınmaz əmlak İran qurumlarının adına qeydiyyatdan keçib. Təhlükəsizlik və ordu sahəsində koordinasiya komitələri, həmçinin İran mənşəli casusluq və dinləmə sistemləri geniş yayılıb.
2023-cü ilin 8 dekabrında Suriya rejiminin süqutu ilə “İranın açıq mövcudluğu” rəsmi olaraq sona çatdı. Milislər və müşavirlər geri çəkildi, dronlar və hava zərbələri ilə hədəflər vuruldu. Lakin daha önəmli olan görünməyən hissədir: silah və narkotik qaçaqmalçılığı şəbəkələrinin dağıdılması, Suriya–İraq, Livan və İordaniya sərhədlərində gizli keçidlərin kəsilməsi, rejim daxilindəki hüceyrələrin və proqramların ləğvi.
İran hər sahədə mövcuddur və onun təsirindən qurtulmaq asan deyil. Hələlik mühüm addımlar atılıb, lakin qalan hissə çətin və uzunmüddətli bir prosesdir. “Əsəd rejimindən sonrakı hökumətin” önəmli vəzifələrindən biri də məhz bu gizli proqramların tamamilə ləğv edilməsidir.