BAKI,AzerVoice
İtalyan tacirlər xüsusilə Abbasilər dövründə Misirdən Avropaya çoxsaylı memarlıq modelləri daşıyıblar. Məsələn, Monte Kassino Manastırının pəncərələrində istifadə olunan üslublar belə, İslam memarlığından təsirlənərək qərbə köçürülmüşdür. Bu fakt, İslamın Qərb memarlığına təsirini inkar etməyi qeyri-mümkün edir.
İngilis tarixçi Diana Darke 2020-ci ildə çap olunan "Stealing from the Saracens: How Islamic Architecture Shaped Europe" (Sərcəklərdən oğurluq: İslam memarlığı Avropanı necə formalaşdırdı?) adlı kitabında bu təsiri geniş araşdırıb. Onun fikrincə, Avropadakı məşhur memarlıq nümunələrinin bir çox elementi – o cümlədən pəncərələr, günbəzlər, qüllələr və sütunlar – İslam dünyasından ya götürülüb, ya da ilhamlanılıb. Bu təsirin kökündə isə Əməvilər dövründən başlayan memarlıq sintezi dayanır.
Diana Darke Qərbin memarlıq tarixinin əsas daşlarını təhlil edərək, məşhur Notr-Dam Kilsəsinin, Big Benin və San Marko Bazilikasının dizayn elementlərinin Şərqdən gəldiyini iddia edir. Onun araşdırmalarına görə, bu təsir əsasən Suriya və Əndəlüs müsəlmanlarının memarlıq irsi ilə Avropaya daşınıb – xüsusilə Səlib yürüşləri və ticarət əlaqələri vasitəsilə.
Darke-nin əsərində vurğulanan əsas tezislərdən biri də budur ki, Avropanın memarlıq irsi nə qotikdir, nə də sırf xristian mədəniyyətinə əsaslanır. Məsələn, Notr-Dam Kilsəsinin qüllələri, gözqamaşdırıcı girişləri və pəncərələri XII əsrdə Suriyadan Avropaya dönən səlibçilər tərəfindən gətirilmiş memarlıq təsiri ilə inşa edilib.
Qərb dünyasının bu tarixi təsiri qəbul etməməsi Darke tərəfindən "Avropasentrizm" kompleksi ilə izah olunur. Onun fikrincə, Qərbdə artan İslamofobiya və xristian təəssübkeşliyi səbəbindən bu həqiqətlər ya gizlədilir, ya da görməməzliyə vurulur.
Bath Universitetinin professoru Vauqhan Hart da Diana Darke-nin mövqeyini dəstəkləyir. O yazır ki, XVII əsrin sonlarına qədər İngiltərənin Osmanlı ilə güclü ticarət əlaqələri olub və bu, qarşılıqlı mədəni təsirləri qaçılmaz edib. Hətta Ayasofya kimi abidələr haqqında memarlıq hesabatları da İngilis kral sarayına göndərilirmiş.
İslam memarlığının əsası isə Əməvilər dövründə qoyulub. Bu dövrdə müsəlmanlar təkcə dini hegemonluq deyil, eyni zamanda memarlıq gücünü də nümayiş etdirməyə çalışıblar. Sadə məscidlər zamanla gözoxşayan, həm dini, həm də dünyəvi məqsədli tikililərə çevrilib. Əməvilər Bizans və Sasani mirası ilə İslam estetik düşüncəsini birləşdirərək unikal memarlıq məktəbi formalaşdırıblar.
Bu məktəb Əndəlüsdə öz zirvəsinə çatıb. Buradakı əsərlər yalnız memarlıq texnikası baxımından deyil, həm də siyasi güc rəmzi kimi Qərbin diqqətini cəlb edib. Bu, sosioloq İbn Xəldunun məşhur "məğlub olan qalibə bənzəməyə çalışar" nəzəriyyəsi ilə izah edilə bilər.
Darke, memarlıq elementlərini müəyyən etmək üçün də konkret meyarlar təqdim edir: iti bucaqlı və ya üçparçalı kəmərlər, gül formalı pəncərələr, simmetrik qüllələr – bunlar İslam memarlığının Avropadakı izləridir.
Qübbə formasının 7-ci əsr Qüdsündən, kəmərlərin isə 10-cu əsr Əndəlüsündən qaynaqlandığını vurğulayan Darke, Qübbətüs-Səhranın daxili strukturlarında istifadə edilən üçqat keçidin daha sonra xristian memarlığında "Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh" simvolu kimi mənimsənildiyini qeyd edir.
Darke həmçinin Venesiya memarlığını da İslam təsiri altında qiymətləndirir. O bildirir ki, dar keçidlər, terraslar və San Marko Bazilikasının kubbəsi Misir, Suriya və Fələstinlə olan ticarət əlaqələri nəticəsində formalaşıb. Bu təsir geyimlərə də sirayət edib – qadınların örtük tərzi və uzun libaslar da İslam mədəniyyətinin estetik izlərini daşıyır.
Nəhayət, Diana Darke memarlıq vasitəsilə Qərblə Şərqin tarix boyunca necə iç-içə keçdiyini göstərir və Avropanın bu təsirləri qəbul etməkdən boyun qaçırmasını mədəni yaddaşın seçici amneziyası kimi dəyərləndirir.