BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Sarton məşhur riyaziyyatçı Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmini IX əsrin birinci yarısının ən önəmli nümayəndəsi hesab edir. Alqoritm sözü onun adından yaranıb. Kompüter və hesablama maşınlarının inkişafında alqoritmin böyük rolu olub. “Bütün kompüterlər bir alqoritmdir” deyən Sarton, Xarəzmiyə “riyazi düşüncə sahəsində bütün orta əsr alimlərindən daha təsirli olmuşdur” deyərək böyük dəyər verirdi. O, riyaziyyatın yeni bir sahəsi kimi cəbrə verdiyi təriflə bu sahənin əsasını qoyub. Xarəzmi cəbri həndəsədən ayıran ilk alimdir. Onun riyaziyyat sahəsində həndəsi həll yolları, bucaq hesablamaları və triqonometrik cədvəlləri böyük əhəmiyyət daşıyır. Batlı Adelard bu cədvəlləri İntibahdan əvvəl 1126-cı ildə latın dilinə tərcümə etmişdir. Astronomiya ilə bağlı Sartona görə müsəlmanların ilk cədvəl və qrafikli kitabı da eyni dövrdə tərcümə olunmuşdur. Xarəzmi həm də astronomiya ilə məşğul olmuşdur.
Onun davamçısı Sabit ibn Qürrə xəlifə Məmunun Bağdaddakı akademiyasında çalışırdı. Harran məktəbinin nümayəndəsi olan Sabit, Sabiilərə İslam çətiri altında mövqe qazandırmışdı. O, həndəsə, mexanika və qeyri-rasional ədədlər mövzusunda mühüm əsərlər yazmış, Evklid tərcümələri etmişdi. İlk dəfə günəş saatının kölgələrini izah edən əsər, differensial haqqında kitab və astronomiyaya dair araşdırmaları mühüm rol oynadı. Sabitin elmi irsini onun oğlu və nəvələri davam etdirdilər.
Astronomların çalışmaları səyyahların istiqamət təyini, zamanın hesablanması və bürclərin müşahidəsində böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Ərəblər ay təqviminə çox önəm verir, ayın mövqeyinə görə fəsilləri müəyyənləşdirirdilər.
Əbül-Vəfa əl-Büzcani (940-998) riyaziyyata həndəsi qrafiklər və triqonometriya sahəsində böyük töhfələr vermişdir. O, paraboloidlərin həcmi və çoxbucaqlıların hesablanmasında, həmçinin sekans və tangens anlayışlarının işlənib hazırlanmasında önəmli addımlar atmışdır. O, Ptolemeyin “əl-Məcəst” kitabının yeni ərəb tərcüməsini etmişdi.
Bəni Musa qardaşları dünyanın çevrəsini ölçməklə məşhur olmuş və mühəndislik sahəsində yeni metodlar təqdim etmişdilər. Şərqin və Qərbin tanıdığı böyük alimlərdən biri də Ömər Xəyyam (1048-1131) idi. O, rəsədxana rəhbərliyi ilə məşğul olmuş, cəbr sahəsində yeni tənliklər (xüsusilə üçüncü dərəcədən) üzərində işlər görmüş, həmçinin İran günəş təqvimini düzəltmişdi. Bu təqvim miladi təqvimdən daha dəqiq idi.
Əbu Səid əl-Siczi çarxlı təqvim icad etmişdi. İslam dünyasında riyaziyyat və astronomiya sahələrində fəaliyyət göstərən alimlər arasında Əli ibn Rəbban ət-Təbəri, Həbəş əl-Hasib, Fərqani kimi alimlər də var idi. Fərqaninin “Səma hərəkətləri və ulduzlar elmi” əsəri Avropada böyük təsir doğurmuşdu. Zərqali isə “Toledo cədvəlləri” ilə məşhur idi.
Əndəlüsdə coğrafiya sahəsində İdrisi (ö. 1166) Siciliya kralı II Rocerin himayəsi ilə məşhur əsərlər yaratmışdı. O, gümüş planisfera düzəltmiş və “Rocerin kitabı” adlı əsəri ilə coğrafiyada çığır açmışdı. Yaqut əl-Həməvi isə “Mücəmül-büldan” adlı əsəri ilə müsəlman dünyasının xəritəsini yaratmışdı.
Optika sahəsində İbn Heysəm (965-1039) işığın təbiətini və görmə mexanizmini araşdıraraq Yunan nəzəriyyələrini təkzib etmiş, “Kitabül-mənazir” əsəri ilə optika elminin əsasını qoymuşdu. O, qaranlıq otaq nəzəriyyəsini də ilk dəfə izah etmişdi. Alim həmçinin göyqurşağı, tutulma və digər təbiət hadisələrini izah etmişdi.
Biruni elmi tədqiqatlarda cihazlardan istifadə edərək təcrübələr aparmış, cazibə qüvvəsi, fizika, riyaziyyat və farmakologiya sahələrində çoxsaylı əsərlər yazmışdır. Nəsirəddin Tusi (1201-1274) monqollar dövründə Marağa rəsədxanasını qurmuş, astronomiya və riyaziyyatda mühüm işlər görmüş, “Təzkirə” əsəri ilə məşhur olmuşdur. Onun planetlər cədvəlləri Kopernikin nəzəriyyəsinə zəmin yaratmışdır.
İslam dünyasında coğrafiya elmi də inkişaf etmişdi. İbn Xordazbeh, İbn Rüstə, Əbu Zeyd, Həmdani, Əbu Düləf kimi alimlər dünya haqqında yeni biliklər yaymışdılar. İdrisi və Yaqut əl-Həməvi kimi coğrafiyaçılar Avropada da məşhurlaşmışdılar.
İslam alimləri tərcümə fəaliyyətlərinə dəstək verməklə Avropada İntibaha təsir etmişlər. Onlar astronomiya, riyaziyyat, fizika, optika, coğrafiya, fəlsəfə və təbabət sahələrində əvəzsiz töhfələr vermişlər.
