BAKI, AzerVoice
Abbasi xəlifələrindən üçünün hekayəsi İslam tarixi baxımından həm simvolik, həm də təsadüfi bir bağlantını ortaya qoyur. Belə ki, eyni gecədə bir xəlifə vəfat etmiş, biri taxta çıxmış, digəri isə dünyaya gəlmişdi. Vəfat edən Xəlifə Mehdi, taxta çıxan Harun ər-Rəşid, dünyaya gələn isə gələcəyin parlaq xəlifəsi Məmundur.
Bu üçlük arasında ən məşhuru Harun ər-Rəşid hesab olunur. Çünki o, Abbasi dövlətinin ən güclü dövründə, Bağdadın özünün intibahını yaşadığı bir zamanda xəlifə olmuşdu. Hətta o qədər şöhrət qazanmışdı ki, “Min bir gecə” nağıllarında əfsanəvi obraz olaraq yadda qalmışdı. Nağıllarda təsvir olunan Harun ər-Rəşid qismən həqiqətə uyğun idi — o, tez-tez sadə xalqın həyatını öyrənmək üçün sadə geyimdə şəhəri gəzərdi.
Onun elmə olan sevgisi isə tayı-bərabəri olmayan dərəcədə idi. Bu elmi sevgi onun oğlu Məmunun tərbiyəsinə də sirayət etmişdi. Harun ər-Rəşid oğlunun ən nüfuzlu alimlərdən dərs alması üçün imkanlarını səfərbər etmişdi. Bu alimlərdən ən məşhuru İslam fiqh məktəblərindən birinin banisi İmam Malik idi. Xəlifə onu Bağdada dəvət etsə də, İmam Malik elmə hörmət əlaməti olaraq bu təklifi “elm insanın arxasınca gəlməz, insan elmin dalınca gedər” sözləri ilə rədd etmişdi. Nəticədə Harun oğullarını Mədinəyə apararaq özü də dərslərdə iştirak etmişdi.
Bu cür yüksək səviyyəli təhsil Məmunun hüquq, fəlsəfə, ədəbiyyat və elmin müxtəlif sahələrində nadir şəxsiyyət kimi yetişməsinə səbəb oldu. O, xəlifə olduqdan sonra Bağdadda “Beyt əl-Hikmə” adlı elmi mərkəz təsis etdi. Bu qurum müxtəlif dillərdə – yunan, süryani, fars və sanskrit dillərində – yazılmış elmi əsərlərin ərəb dilinə tərcüməsi ilə məşğul olurdu. Xəlifə Məmun Bizans imperatoruna elçi göndərərək əlyazmaların toplanmasını təmin etmişdi. Bəni Musa qardaşları kimi elm adamları bu prosesdə mühüm rol oynamış, tərcüməçilərin maaşını öz hesablarına ödəyirdilər.
Beyt əl-Hikmə həm də rəsədxana və müstəqil tədqiqat mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Məmun Şam yaxınlığında ikinci bir rəsədxana da qurmuşdu. Bu elmi təşəbbüslər nəticəsində İslam dünyası dünya miqyasında mədəniyyət və elm mərkəzinə çevrilmişdi.
Həmin dövrdə elmin ictimai xarakteri xüsusi qeyd olunmalıdır. Elmi biliklər yalnız müsəlmanlara deyil, qeyri-müsəlmanlara da açıq idi. Hər kəs, kimliyindən asılı olmayaraq, kitabxanalardan istifadə edə bilirdi.
Bu dövr həm də qəhvənin İslam dünyasında yayılması ilə yadda qaldı. Tarixçilər Ceyms və Torpenin məlumatına görə, qəhvə ilk dəfə Efiopiyadan Yəmənə gətirilmiş, oradan Məkkə və Əzhər kimi elmi mərkəzlərə yayılmışdı. Qəhvənin gecə oyaq qalmaq üçün faydalı olması səbəbilə müsəlman alimlər arasında tez populyarlaşmışdı. Qərblilər qəhvəni ilk dəfə Osmanlı dövründə Venesiyalı diplomat Covanni Fransesko Morosini vasitəsilə tanımış və 1643-cü ildə Parisdə ilk qəhvəxana açılmışdı.
Fatimi hökmdarı Hakim də Məmunun Beyt əl-Hikməsinə bənzər “Darül-Hikmə” adlı elm mərkəzi təsis etmişdi. Burada həm dərslər keçirilir, həm də elmi araşdırmalar aparılırdı. Müəllimlərə mürəkkəb, qələm və kağız kimi vasitələr pulsuz təqdim olunurdu.
Artıq hicrətin ilk əsrlərində hüquq, qrammatika, tarix və dilçilik sahələrində böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdu. İbn Əbəd, Əbül-Əsvəd, İbn Düreyd, Təbəri, Məsudi kimi alimlər bu dövrün elmi irsini zənginləşdirmişdilər.
Qadınlar da elmi fəaliyyətlərdə fəal iştirak edirdilər. Onlar fiqh, ilahiyyat, təbabət, şeir və musiqi sahələrində mühüm rol oynamışdılar. Məşhur qadın fiqhçilərdən biri Əmət əl-Vahid, tanınmış hədisçi isə Şühdə idi. Rabiə əl-Ədəviyyə isə zahidliyi ilə tanınırdı və Bəsrədə sadə həyat tərzi sürürdü.
A.M.A. Şasterin əsərində yüzlərlə qadın alimin adı çəkilir: 17 idarəçi, 9 xətib, 42 ilahiyyatçı, 23 musiqiçi və 76 şair. Bu qadınlardan bəziləri məscid və ictimai obyektlər də inşa etdirmişdi.
İbnül-Nədimin “Fihrist” adlı monumental əsəri bu dövrün elmi zənginliyini əks etdirən qiymətli mənbədir. O, minlərlə əsərin müəllifini və məzmununu qeyd etmiş, əsərlərin sahələrini isə dilçilik, fəlsəfə, təbabət, musiqi, astronomiya və digər sahələr üzrə təsnif etmişdi.
Əndəlüs Əməvi xəlifəsi II Həkəmin kitabxanası da zənginliyi ilə seçilirdi – burada 400 minə yaxın kitab var idi. Təəssüf ki, monqolların 1258-ci ildə Bağdadı işğalı zamanı bu nadir əlyazmaların əksəriyyəti Dəclə çayına atılmış və kitabların mürəkkəbi suya qarışaraq onun rəngini dəyişmişdi.
Ərəbcə yazılmış bu əsərlər sonralar latın dilinə tərcümə olunmuş, Avropa universitetlərinin inkişafında böyük rol oynamışdı. Xüsusilə Napoli Universiteti və Kordova məktəbləri bu irsin daşıyıcısı olmuşdular. Qərbdə “seminar” adlanan tədris metodu da məhz İslam dünyasının “münazirə” ənənəsindən qaynaqlanır.
Fars dili də bu dövrdə ədəbiyyat və elmdə mühüm yer tutmağa başlamışdı. Əli ibn Əhmədin farsca lüğəti bu dilin elmi dildəki rolunu sübut edirdi.
