BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İslam incəsənətində xəttatlıq sadəcə yazı deyil, həm də ruhun sənətlə danışdığı bir formadır. "Müqəddəs incəsənətin" başlanğıcı ilk müsəlman cəmiyyətinin təşəkkülü ilə eyni dövrə təsadüf edir. Bu incəsənətin mərkəzində isə ərəb dilində yazılan Quran dayanır. Covanni Kuratola yazır: “Xəttatlıq memarlığa bərabər əl yazısı və müsəlman dünyasının ən dəyərli incəsənət formasıdır, çünki o, Qurandan yazılmışdır.”
Xəttin İlk İzi: Kufi və Nəsxin Doğuluşu
İslamda ilk yazılı nümunələr qəbir daşları üzərində həkk olunmuş nisbətən nizamsız yazılardır. Həmin dövrdə yazı funksional xarakter daşıyır, yazı vasitələrinin nadirliyi isə onu gündəlik istifadədən uzaqlaşdırırdı. Sonralar bu yazılar yerini kufi xəttinə verdi. Böyük ölçülü, bucaqlı və düz xətli olan kufi yazısı Quranın ilk nüsxələrində istifadə olunmuş və Qurana vizual güc bəxş etmişdi.
Hicri I əsrdən etibarən Məkkə və Mədinədə inkişaf edən kufi yazı, Quran mətni üçün estetik bir forma qazandı. Mavi perqament üzərində qızıl mürəkkəblə kufi hərflərlə yazılmış Quran nüsxələri Şimali Afrikada hazırlanmış və bu sənətin zirvəsini təmsil etmişdir.
Peyğəmbər Məhəmmədin (s.ə.s) dövründə istifadə olunan digər yazı forması – nəsx – isə daha sonralar daha geniş yayıldı. Oxunaqlılığı ilə seçilən bu yazı növü, Quranın əksər nüsxələrinin yazılmasında istifadə olundu və sonrakı yazı növlərinə – sülüs, mühəqqəq, reyhani – bazis təşkil etdi.
Dekorativ Kufi və Xəttatlığın Estetik Transformasiyası
İslam memarlığı inkişaf etdikcə, kufi yazısı memarlıq dekorasiyasına çevrildi. Daş və mərmər səthlərdə naxışlanan bu yazılar, sonralar “yarpaqlı kufi” və “toxunuşlu kufi” kimi formalar aldı. Kufi yazının estetik çevikliyi, onu məscidlərdə, türbələrdə, xalçalarda, hətta kitabların başlıq səhifələrində dekorativ elementə çevirdi.
Zamanla, xəttatlıq keramika, metal, şüşə, parça və digər materiallara da tətbiq olunmağa başlandı. Qurandan ayələr, şeirlər və hökmdar adları estetik xətt formaları ilə əbədiləşdirildi.
Fars və Hind İslamında Nəstəliqin Çiçəklənməsi
IX əsrdə İranda "taliq" yazı növü yarandı. Təxminən bir əsr sonra məşhur xəttat Mir Əli "nəsx" və "taliq"i birləşdirərək zərif və incə "nəstəliq" yazısını yaratdı. Bu yazı Hindistan müsəlmanları arasında geniş yayıldı və urdu əlifbasının əsasını təşkil etdi.
Xəttatlıq Memarlıqda: Məscid ən-Nəbəvi və Qübbətüs-Səxra
Xəttatlıq yalnız kağız üzərində deyil, məscid divarlarında da estetik varlığını göstərir. Xalid Əbül-Səyacın Məscid ən-Nəbəvinin cənub divarına qızıl hərflərlə yazdığı Şəms surəsi bu sənətin memarlıqla necə birləşdiyinin bariz nümunəsidir. Xüsusilə “Allah” sözü minarələrdə, mehrablarda və digər dini məkânlarda İslamın tövhid prinsipini estetik dillə ifadə edir.
İslamın Həndəsi Dili: Arabesk və Simmetriyanın İlahi Axtarışı
İslam sənətində məna və forma arasında qurulan körpünün mühüm dayaqlarından biri həndəsi naxışlardır. Bu bəzəklər çox vaxt "arabesk" adlandırılır. Oleq Qrabar bu tərzi “bənzərsiz şəkildə islami” adlandırır. Arabesk, çiçək, budaq və yarpaq motivlərinin xətti və simmetrik kombinasiya ilə təqdim olunduğu vizual musiqidir.
Sadə bir dairədən başlayaraq iç-içə kvadratlar, romblar, beşbucaqlar və üçbucaqlarla tamamlanan mürəkkəb dizaynlar Qübbətüs-Səxra, əl-Həmra və digər məscidlərin divarlarında öz təcəssümünü tapır.
Mövlananın məşhur hekayəsində də vurğulandığı kimi, İslam sənətində aynalıq, təkrarsızlıq və sonsuzluq ideyası həndəsə vasitəsilə təqdim olunur. Divarlarda görünən naxışlar başlanğıc və son nöqtəsi olmayan kainat şəbəkəsini xatırladır. Papadopulos bu incəsənəti “durğun olmayan, hərəkətliliyin qazandırıldığı mücərrəd kainat” kimi xarakterizə edir.
Təsəvvüf və İlhamın Rolu
Bu sənətdə sadəcə texniki ustalıq deyil, həm də dərin ilham vardır. Mövlana deyir: “Könüllərini cilalamış insanlar hər nəfəsdə bir gözəllik görürlər.”
Bu ifadə islami incəsənətdəki sükutun, sadəliyin və daxili harmoniya axtarışının ruhunu əks etdirir. Bitki ornamentləri, yazı ilə birlikdə işlənən təbii elementlər, Burxartın dediyi kimi, "yer üzü kitabı" və "ağacı" arasında əlaqəni simvollaşdırır.
Elmin Estetikaya Qovuşduğu Nöqtə
Kristaloqraf Cadsonun qeyd etdiyi kimi, XIX əsr alimlərinin illərlə axtardığı otuz iki simmetriya növünün bəziləri əl-Həmra sarayının divar ornamentlərində öz əksini tapmışdır. Bu, müsəlman sənətkarların həndəsə və simmetriyada nə qədər yüksək zövqə və intuisiyaya sahib olduğunu sübut edir.
Sidi Səid məscidinin qəfəs naxışları bu sənətin zərifliyinin ən bariz sübutudur. İngilislər bu əsəri götürmək istədikdə onun parça-parça olması, İslam incəsənətinin zərifliyini necə “toxunmaz” etdiyini tragik şəkildə ortaya qoydu.
İslam Sənətində Mənanın Formaya Çevrilməsi
İslam incəsənəti – istər xəttatlıqda, istərsə də həndəsi dizaynda – sonsuzluğu, monoteizmi və kosmik nizamı simvolizə edir. Bu sənət həm oxunur, həm baxılır, həm də hiss edilir. O, sadəcə estetik zövq vermir, həm də dərin bir fəlsəfi və ilahi təcəlli daşıyır.
Klod Humbertin də vurğuladığı kimi, İslamın mərkəzi olan Kəbə və onun ətrafında formalaşan sənət zehniyyəti, dünya incəsənətinə bənzərsiz bir töhfədir. İslam sənəti – görünməyəni göstərən, yazını musiqiyə çevirən, geometrik formaları ilahi mesajlara bürüyən bir axtarışdır.
