BAKI,AzerVoice
Nəbati Krallığı eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə bugünkü İordaniya ərazisində hökmranlıq edən güclü, inkişaf etmiş siyasi formasiya idi və bu gün daha çox paytaxtı Petranın xarabalıqları ilə məşhurdur. Eramızdan əvvəl 312-ci ildə onun paytaxtı Petranın bilavasitə yaxınlığında varlı bir icmanın yarandığı aydın olsa da, alimlər ümumiyyətlə Nəbati Krallığının tarixini eramızdan əvvəl 168-ci ilə aid edirlər. Nəbati Krallığı eramızın 106-cı ilində, daha çox Trayan kimi tanınan İmperator Mark Trainusun hakimiyyəti dövründə Roma İmperiyası tərəfindən ilhaq edildi (eramızdan əvvəl 98-117).
Nəbatilər Negev səhrasından bölgəyə gələn ərəb köçəriləri idi; Onlar Qatabandan (indiki Yəmən) qonşu Səba Krallığına (güclü ticarət mərkəzi) və Aralıq dənizindən keçərək Qəzzəyə doğru uzanan Buxur/Ədviyyat Marşrutlarında fəaliyyət göstərən tacirlər idilər.
Bu marşrutlarda daim səyahət etmək onların bölgəni yaxından tanımasına şərait yaradıb. Olduqca məharətli olan bu icma su ehtiyatlarının tapılmasından sonra bölgədə tam olaraq məskunlaşdı.
Əlçatan olmayan Petra şəhəri, yəqin ki, icmanın ticarəti ilə zənginləşdikdən sonra salınıb. Onların bu bölgədə şəhər salmağa qərar vermələrinin səbəbi əsrlər boyu alimləri və tarixçiləri çaşdıran mövzu olmuşdur.
Bölgədə təbii su mənbəyi yox idi və coğrafi şəraitinə görə bölgə asan məskunlaşan yer də deyildi. Bununla belə, Nəbatilərin Petradakı mövqeyi çox əhəmiyyətli idi, çünki bu, onlara Buxur/Ədviyyat Marşrutlarına nəzarət etmək və ərazilərindən keçən karvanlardan vergi toplamaq imkanı verirdi.
106-cı ildə Roma bölgəni ilhaq etdikdən sonra Petra və Heqra kimi digər Nəbati şəhərləri Ədviyyat Marşrutları üzərindəki hökmranlığını və ümumilikdə bölgəyə nəzarətini itirdi. Suriyanın Palmira şəhərinin ticarət mərkəzi kimi yüksəlişi karvanları Nəbati şəhərlərindən uzaqlaşdırdı və nəticədə Petra öz aktuallığını və şöhrətinin itirməyə başladı.
Buxur və ədviyyat ticarəti marşrutları eramızdan əvvəl 7-ci və 6-cı və eramızın 2-ci əsri arasında Cənubi Ərəbistan və Qəzza limanı arasındakı marşrutda tacirlərin izlədiyi bir sıra müxtəlif istiqamətlərdən idi.
Bu marşrutlar üzrə ticarət ən sərfəli görünürdü. Eramızdan əvvəl
III əsrdə Nəbatilər yol boyu ən mühüm şəhərləri nəzarətə
götürdülər. Onların nəzarətinə keçən şəhərlər dpvrün ticarət
həyatının mühüm elementi idi.
Məsələn, Manşit şəhəri baha qiymətə satılan ərəb atlarının
yetişdirilməsi ilə məşhur idi. Bəzi şəhərlər tacirlərdən daha çox
vergi toplanması , tacirlərin bu şəhərləri “boykot” etməsi və başqa
şəhərlərə yönəlməsinə səbəb olurdu.
Lakin eramızdan əvvəl III əsrdə Nəbatilərin nəzarətində olan şəhərlər marşrutlar üzrə ticarətin elə tərkib hissəsinə çevrilmişdi ki, bu şəhərlərə getməmək mümkün deyildi.
Bu şəhərlər arasında; Haluza, Manşit, Avdat və Şivta var idi. Bu şəhərlərin hamısında günümüzün dili ilə desək, “Ticarət Mərkəzləri”, “Açıq bazarlar”ın olması ilə yanaşı, tacirlərə rahat yaşayış yeri təklif edilirdi. Yollar boyu tikilmiş Nəbati qalaları tacirlərin təhlükəsizliyini təmin edirdi, təbii ki bu xidmət pulsuz deyildi.
Nəbatilər eramızdan əvvəl III əsrdə səyahət edən tacirlər kimi artıq kifayət qədər varlı olsalar da, özləri demək olar ki, ticarətlə məşğul olmurdular.
Buna baxmayaraq buxur və ədviyyat marşrutlarına tam nəzarət onları olduqca zəngin etmişdi.
Nəbatilərdə qadın hüquqları
Nəbatilərin yollarda suya nəzarət siyasəti, karvanlarfdan vergi toplamaq və zamanının ən güclü ticarət sistemini qurması sayəsində müvəffəqiyyət qazandıqları güman edilir.
Digər ərəb qəbilələri su ehtiyaclarını ödəmək üçün “mübadilə” sistemi tətbiq etdikləri halda, Nəbatilər qaya suruxlarında quyular qazaraq, suyu saxlaya bilmə üsülü tətbiq edirdilər.
su ilə dolu sisternlər qazıb üzərlərini örtür və yalnız onların bilə biləcəyi işarələrlə işarələyirdilər. Onlar texnoloji yaradıcılıq sayəsində Petra şəhərinin su problemini həll edə biliblər. Nəbatilər, o dövrdə bənzəri olmayan və bölgədə hələ də ideal olan su nəqli və qorunması üçün mükəmməl bir sistem təşkil etmişdilər.
Bölgə bəzən daşqınlara məruz qalırdı və nəbatilər bəndlərin istifadə edilməsi ilə, yağış suyunu toplamağı da bacarırdılar.Bu uğurlu işlər onları ayaqda saxlamaqla yanaşı, regionun ən qüdrətli səltənəti səviyyəsinə yüksəltmişdi.
Nəbati Krallığı dövrünün canlı əfsanəsi olmaqla yanaşı demək olar ki, bu gün də ən unukal yerlərdən biridir.
Əsrlər keçsə də, Strabon (təxminən 23-cü ildə vəfat etmişdir) və Diodurus Siculus (e.ə. I əsr) kimi tarixçi və yazıçılar öz əsərlərində hələ də nəbatilərə diqqət yetirmişlər. İstər bu tarixçi və yazıçılar, istərsə də digərləri nəbatiləri həmişə müsbət tərəfdən göstərirlər. Tarixçi Diodor Salnamələr kitabının XIX fəslində Nəbatilərin sərvətini və adət-ənənələrini belə təsvir edir:
“ Açıq hava şəraitində yaşayırlar və nə çayları, nə də bulaqları olmayan, gəlib-gedən düşmən ordusunun su tapması mümkün olmayan bir səhranın vətənə çevriblər onlar.Onların adəti nə taxıl becərmək, nə meyvə ağacları əkmək, nə şərab içmək, nə də ev tikmək idi. Onların adətlərinin əksinı çıxanı yalnız ölüm gözləyirdi. Bu adətlərin yaşaması onları daha da güclü edirdi.Səhra torpaqlarından otlaq kimi istifadə edən çoxlu ərəb qəbilələri olduğu halda, nəbatilər sərvət baxımından digər ərəb qəbilələrindən xeyli irəlidə idilər. Say baxəmından da nəbatilərin sayı on mini keçmişdi”
Tarixçi və yazıçı Starbon da nəbatilərin oxşar təsvirini verir. Lakin Diodorun yazdıqlarının əksinə olaraq o deyitdi ki, nəbatilərin şərab hazırlamaq üçün üzüm yetişdirirdilər.
Nəbati mədəniyyətində qadınlar kişilərlə bərabər sayılırdılar.
Aşkar edilmiş yazılar göstərir ki, qadınlar keşiş, müştərək hökmdar
və ya muxtar hökmdar ola, miras ala və lazım gəldikdə ona sərəncam
verə, öz qəbirlərinə sahib ola, məhkəməyə müraciət edə, məhkəmədə
təmsil oluna və sikkələrdə təsvir oluna bilərdilər.
Nəbatilərdə ən məşhur tanrılardan bəziləri bunlardır; Əl-Uzza,
Mənavat və Əllat.
Nəbatilərlə din
Onların müşrik olmaları, məbədlərin üstündə keçirilən mərasimlərdə günəşə sitayiş etmələri, evlərində keçirilən xüsusi mərasimlərdə tanrılarına ehtiram göstərmələri istisna olmaqla, heç bir şey məlum deyil.
Həm kişilər, həm də qadınlar kahin ola bilərdilər. Lakin birinin necə seçildiyi və ya kahinliyə necə hazırlandığı haqda heç bir məlumat yoxdur.
Nəbati panteonunun tanrıları heç vaxt tam ölçülü heykəllərlə təmsil olunmayıb; lakin o, məbədlərin qapılarında, künclərində, sikkələrdə, qəbirlərdə, keramikalarda, amuletlər üzərində oyulmuş rəsmlərdə təsvir olunurdu.
Erkən Nəbati mədəniyyətinin üç ən mühüm tanrısı bunlar idi:
Əl-Qaum - döyüş tanrısı, insanları qoruyan və gecə tanrısı,
ruhları qoruyan
Əl-Kutbi - bilik, yazı və peyğəmbərlik tanrısı,
Əl'Uzza - İlahi və dünyəvi güclə əlaqəli ali ana ilahə.
Sonrakı tanrılar; Manavat (taley və məhsuldarlıq ilahəsi), Allat
(yenilənmə, bahar və məhsuldarlıq ilahəsi) və Duşara (günəşlə
əlaqəli dağlar və gündüz tanrısı; Duşares kimi də tanınır).
Bütün bu tanrılar arasında Duşara ən uzun ibadət edilən tanrı idi,
Nəbati məbədlərinin yuxarı mərtəbəsində ibadət olunurdu . Roma
Nəbati Krallığının ərazisini ilhaq etdikdən sonra hələ də
sikkələrdə bu tanrı təsvir edilmişdir.
Nəbatiləri savadlı xalq idilər və ərəb əlifbasını inkişaf
etdirdilər, lakin onlar öz tarixi keçmişləri haqqında heç nə
yazmayıblar. Yunan və Roma yazıçıları öz mədəniyyətlərinin,
adət-ənənələrinin və padşahlarının hekayəsini yazdılar; Bunu
onların memarlığından, sənətindən, qoyub getdikləri qısa yazılardan
anlamaq olurdu.
Nəbatilərin krallığı inkişaf etdikcə, onlar ətraf bölgələrlə daha
sıx təmas vəeləcə də münaqişəyə girdilər.
Nəbati şəhərləri Roma hakimiyyəti dövründə tənəzzülə uğradı və onların bir çoxu eramızın 363-cü ildə baş verən zəlzələ zamanı dağıldı. Bu bölgə İslam fəthləri zamanı da bilinirdi. Petra bu gün məhz xəlifə Ömər ibn Əbdüləziz sayəsində tam olaraq qorunub saxlanılmışdır.
19-cu əsrdə avropalı tədqiqatçılar bölgəni ziyarət etməyə başlayanda Petra kimi şəhərlər yenidən kəşf edilmiş və Petra şəhəri üzərində apardıqları araşdırmalara görə Nəbati Mədəniyyəti diqqəti cəlb etmişdir. 20-ci əsrdə bir çox alim və arxeoloqun bölgəyə səfərindən və onların qədim yerlərində qazıntılara başlamasından sonra Nəbatilərə maraq artmağa başladı. Petra şəhəri 2007-ci ildə Dünyanın Yeni Yeddi Möcüzəsindən biri seçilmişdir.
Nəbatilərin Petra şəhərinin qalan tikililərindən aydın görünən hörgü bacarıqları, yəqin ki, antik dünyada unikal idi. Nəbatilər əsrlər boyu unudulsalar da, bu gün onlar təkcə bölgənin sərt iqlim şəraitinə tab gətirməyi bacaran bir xalq kimi deyil, həm də bölgədə yüksək səviyyədə inkişaf etməyi bacaran bir mədəniyyət kimi qəbul edilir.
Məqalə AzerVoice xəbər servisi tərəfindən İslam Ensiklopediyası, Britanika və Dünya Tarixi Ensiklopediyası materialları əsasında hazırlanıb. Təkrar dərc zamanı istinad şərtdir.
