BAKI, AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
“Dünya düzəni” ifadəsi son illərdə tez-tez işlədilir, xüsusən də qlobal münaqişələrin artdığı, beynəlxalq hüququn və qurumların səmərəliliyinin sual altına alındığı bir dövrdə. Lakin bu anlayış nə qədər populyar olsa da, mahiyyəti çox vaxt yanlış anlaşılır. Dünya düzəni – güclü aktorların, yəni dövlətlərin və son dövrlərdə dövlətüstü qüvvələrin – dünyanı idarə etmək, resursları bölüşdürmək və konfliktləri tənzimləmək üçün razılaşdıqları oyun qaydaları sistemidir.
Bu qaydalar adətən müharibələrdən və ya böyük təlatümlərdən sonra formalaşır. Məsələn, I Dünya Müharibəsindən sonra Millətlər Cəmiyyəti quruldu; II Dünya Müharibəsindən sonra isə ABŞ-ın liderliyində yeni bir dünya düzəni formalaşdı: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradıldı, Bretton Woods sistemi quruldu, Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) kimi institutlar meydana gəldi. Bu düzənin əsas sütunları ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya (SSRİ) və Çin oldu – bu beş ölkə BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri kimi dünyanı idarə etmək məsuliyyətini və hüququnu öz üzərlərinə götürdülər.
Müasir Çağda Dünya Düzəni Niyə Təbəddülat Keçirir?
Bugünkü reallıqda isə həmin qaydalar sarsılmağa başlayıb. Bunun bir neçə səbəbi var:
1. Yeni Güc Mərkəzlərinin Ortaya Çıxması
Çin, Hindistan, Türkiyə, Rusiya kimi dövlətlər mövcud düzənə tam uyğunlaşmır, əksinə, onu tənqid edir və alternativ güc mərkəzləri qurmağa çalışırlar. BRICS kimi ittifaqlar və ya Çin’in “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü bu baxımdan əhəmiyyətlidir.
2. Transmilli Şirkətlərin Güclənməsi
Ənənəvi dünya düzəni dövlətlər üzərində qurulmuşdu. Lakin artıq texnologiya nəhəngləri – Google, Apple, Amazon, Microsoft, Tesla və onların rəhbərləri (məsələn, Elon Musk) – bəzi hallarda dövlətlərdən daha təsirli gücə malikdir. Məsələn, Elon Musk-un Starlink peyk sistemi Ukrayna müharibəsində strateji rol oynayıb, və bu cür infrastrukturun bir nəfərin qərarları ilə yönləndirilməsi dövlət suverenliyi anlayışını belə sarsıdır.
3. Beynəlxalq Qurumların Effektivliyinin Azalması
BMT, ÜST və s. kimi qurumlar böyük böhranlar qarşısında çox vaxt passiv qalırlar. Məsələn, BMT Təhlükəsizlik Şurası Ukrayna müharibəsi və ya Qəzza böhranı kimi məsələlərdə konsensus əldə edə bilmir, çünki veto hüququ olan beş ölkə öz maraqlarını önə çəkir.
4. Maliyyə və İnformasiya Gücünün Mərkəzsizləşməsi
Kriptovalyutalar, blokçeyn texnologiyası və alternativ maliyyə şəbəkələri artıq dövlətlərin nəzarətindən çıxmaqda olan yeni iqtisadi sistemlərin əsasını qoyur. İnformasiya məkanında isə sosial media vasitəsilə yönəldilən təsir artıq ənənəvi diplomatiyadan daha sürətlidir.
Yeni Dünya Düzəninə Doğru
Bütün bu dəyişikliklər bir şeyi göstərir: əvvəlki qaydalar artıq mövcud təlatümləri əhatə edə bilmir. XXI əsrin çağırışları – texnoloji inqilab, iqlim böhranı, kütləvi miqrasiya, su və enerji resursları uğrunda mübarizə, informasiya savaşı – yeni qaydaların, yeni “oyun kitabçasının” yazılmasını zəruri edir.
Hazırkı dövr “keçid mərhələsi” kimi qiymətləndirilə bilər. Qərbin başçılıq etdiyi dünya düzəni yerini ya çoxtərəfli, ya da yeni blokların formalaşdırdığı hibrid sistemə verir. Lakin bu keçid asan və sakit olmur. Tarix göstərir ki, hər yeni düzən əvvəlki düzənin dağılması və böyük qarşıdurmalarla müşayiət olunur. I və II Dünya Müharibəsi bu keçidlərin ən dramatik nümunələridir.
Nəticə olaraq, bu gün müşahidə etdiyimiz müharibələr, siyasi və iqtisadi böhranlar, texnoloji və informasiya əsaslı qarşıdurmalar – bütün bunlar sadəcə lokal hadisələr deyil; onlar dünyanın köhnə qaydalarla idarə oluna bilmədiyini göstərən siqnallardır. Yeni güclər, yeni oyunçular, yeni texnologiyalar artıq əvvəlki düzəni dəyişməyə məcbur edir. Dünya düzəninin yenilənməsi isə qaçılmazdır – sual yalnız budur: bu dəyişikliklər nə qədər ağrılı və uzun olacaq?