BAKI,AzerVoice

Onilliklər ərzində İran və İsrail gizli əməliyyatlar, proxy münaqişələr və strateji təhdid mövqeləri ilə səciyyələnən uzun, gizli müharibə aparırlar. İran İslam inqilabının ısas hədəflərindən birinin İsraili yer üzərindən silmək oladuğunu desə də bu istiqamətdə ciddi bir addım atmayıb. Təəssüf ki, yer üzərindən silinən yalnız, İranın ideoloji mühitinə qapılan ərəb ölkələri olub…

Qedy edək ki, keçən bir-birinə sözün əsl mənasında lazım olan bu iki dövlət arasında münaqişənin dinamikası bir az ( çox demirik) , bir az dəyişdi və Azərbaycan məsdiclərində donuz saxlayan ermənilər “HALAL sertifikatı” verməyə hazırlaşan İran və onun əbədi bə əzəli düşməni İslrail arasında atışmalar baş verdi. Bu il isə iki ölkə arasında müharibə ehtimalı keçən il olduqğundan daha ciddi və realdır.

Keçən il baş verən “qol güləşi” İsrailin Suriyada bir sıra hava hücumları, o cümlədən İranın Dəməşqdəki konsulluğuna böyük hücumu ilə başladı. İran buna cavab olaraq İsrailə böyük ballistik raketlər atdı.
Sonrakı hadisələr onlar arasında gərginliyi artırıb. İsrailin İranın mühüm şəhəri olan İsfahanda hərbi infrastruktura məhdud zərbə endirməsi, HƏMAS lideri İsmayıl Haniyənin Tehranda öldürülməsi ilə müşayiət olundu və bu əməliyyat geniş şəkildə İsrail qüvvələrinə aid edilirdi. Həniyənin öz ərazisində öldürülməsindən qəzəblənən və bunu özünə təhqir hesab edən İran İsrail ərazisini hədəf alan növbəti ballistik raket dalğası ilə cavab verib. Buna cavab olaraq İsrail İranın hərbi obyektlərinə kütləvi və intensiv hücuma keçdi. Beləliklə, hər bir tərəf öz üstünlüyünü təsdiqləməyə çalışdı ki, bu da münaqişəni təhlükəli uçuruma yaxınlaşdırdı.

İran aqressiv ritorikasına baxmayaraq, İsrailin son zərbələrinə cavab verməkdən çəkindi və bir aydan çox müddət ərzində bariz şəkildə susdu. Öz düşməninə susasn İran nədənsə bu iki müsəlman ölkəsinə - Azərbaycan və Türkkiyəyə qarşı sərsəm bəyanatlar səsləndirməyə başladı. Tehranın qeyri müsəlmanlara və o cümlədən İsrailə təmkinli davranışı çoxlarını təəccübləndirsə də, bu İranın bir neçə cəbhədə üzləşdiyi çoxşaxəli problemləri əks etdirir.

İqtisadi müstəvidə, İran illərlə daxili və beynəlxalq təzyiqlərlə daha da dərinləşən dərin iqtisadi problemlərin ağırlığı altındadır. Beynəlxalq sanksiyaların sarsıdıcı təsiri İranın qlobal maliyyə bazarlarına çıxış imkanlarını məhdudlaşdırıb. Bu sanksiyalar, xroniki daxili idarəetmənin pozulması və tüğyan edən korrupsiya ilə birlikdə İran iqtisadiyyatını tənəzzülə uğramış vəziyyətə salıb. İnflyasiya səviyyəsi heyrətamiz səviyyəyə yüksəlib, sadə vətəndaşların alıcılıq qabiliyyətini aşağı salıb və geniş xalqın narazılığına səbəb olub. İran valyutasının dəyəri də əsas valyutalar qarşısında kəskin şəkildə aşağı düşüb.

Bundan əlavə, işsizlik hələ də geniş yayılıb, xüsusən də İran əhalisinin əhəmiyyətli faizini təşkil edən gənclər arasında. Bu iqtisadi problemlər rejimin uzunmüddətli hərbi müdaxilələrini davam etdirmək imkanını nəinki sarsıtdı, həm də onun daxili sabitliyini təhdid etdi.

İran hökuməti həm də sosial və siyasi baxımdan təhlükəli daxili vəziyyətlə üzləşib. Son bir neçə il ölkədə iqtisadi vəziyyət, siyasi repressiyalar və daha çox azadlıq tələbləri ilə bağlı ümidsizlikdən qaynaqlanan kütləvi anti-hökumət etirazlarının şahidi oldu. İsraillə hərtərəfli müharibə bu gizli məyusluqları alovlandıra və İslam Respublikasının sağ qalmasını təhdid edən hərtərəfli üsyana çevrilə bilər. İran liderləri bu riskin fərqindədirlər və daxili qeyri-sabitliyin xarici təhdidlərə effektiv cavab vermək imkanlarını iflic edə biləcəyini dərk edirlər.

Daha sonra İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun bu təzyiqləri gücləndirmək üçün birbaşa İran xalqına müraciət etdiyi son çıxışını etdi. Tehran Netanyahunun “azad İran” çağırışını xalqı rejimə qarşı üsyana təhrik etmək üçün təxribat cəhdi hesab edib. İran rəsmiləri bu kimi bəyanatları İsrail və ABŞ-ın hökumətlərini sabitliyi pozmaq üçün qəbul etdikləri daha geniş strategiyanın bir hissəsi kimi qiymətləndirirlər.
İranın İsrailə qarşı təcili hərbi addım atmaqda tərəddüd etməsinin digər səbəbi Donald Trampın ABŞ prezidentliyinə qayıdışıdır. Tramp yenidən vəzifəsinin icrasına hazırlaşarkən, İran çox güman ki, tarixən Tehrana qarşı sərt mövqe tutan ABŞ administrasiyasını təhrik etməyin potensial nəticələrini hesablayacaq. Tramp İsraili güclü şəkildə dəstəkləyib və onun hakimiyyətə qayıdışı çox güman ki, ona dəstəyinin davam edəcəyini, hətta artacağı ilə müşayət olunacaq. Bu strateji hesablama İranı daha ehtiyatlı yanaşmaya və ABŞ və İsrailin iştirakı ilə daha geniş regional münaqişənin başlanmasına gətirib çıxara biləcək addımlar atmağa sövq edə bilər.

Hərbi müstəvidə İran böyük canlı qüvvəyə malik olsa da, ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşir. Onun texnoloji imkanları, xüsusilə hava hücumundan müdafiə və dəqiq silahlar sahəsində ABŞ-ın dəstəklədiyi dəqiq və təkmil sistemlərə malik olan İsrailin imkanları səviyyəsinə çata bilməz. Əslində, İranın ballistik raket arsenalı gücünə baxmayaraq, Dəmir Qübbə və David Sling kimi qabaqcıl İsrail raketdən müdafiə sistemləri ilə qarşılaşmaq üçün kifayət deyil. Hərbi balansdakı bu balanssızlıq İranı qalib gəlmək şansının az olduğu hərtərəfli müharibədən çəkindirir.

İsrail Hərbi Hava Qüvvələri, F-35-Lightning-2 döyüş təyyarələri, güclü bir donanma kimi dəqiq və qabaqcıl texnologiya ilə təchiz edilmiş ən son təyyarələrdən bəhrələnən, dünyanın ən qabaqcıl və ən təlim keçmiş hava qüvvələrindən biri hesab olunur.
ABŞ-ın geniş resursları, o cümlədən real vaxt rejimində peyk kəşfiyyatına çıxış və qabaqcıl havada yanacaq doldurma imkanları sayəsində İsrail Hərbi Hava Qüvvələri görünən effektivliklə uzaq məsafədən dəqiq zərbələr endirməyə qadirdir.

Bunun əksinə olaraq, İran Hərbi Hava Qüvvələri əsasən İranın 1979-cu il İslam İnqilabından əvvəl aldığı və sanksiyalara görə lazımi səviyyədə modernləşdirə bilmədiyi köhnə təyyarələrə arxalanır. Hər iki ölkənin hərbihava arsenalını müqayisə etsək iranlı pilotların “uçan xalça” istifadə etdiyini demək olar.

İran pilotsuz təyyarələrin hazırlanması üçün səy göstərsə də, bu aktivlər İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin mürəkkəbliyi və əməliyyat müxtəlifliyinə malik deyil. Hava imkanlarındakı bu böyük boşluq təkcə İranın hücum variantlarını məhdudlaşdırmır, həm də onun hərbi infrastrukturunu İsrailin hava hücumlarına qarşı həssas edir, bu da güc balansını İsrailin xeyrinə artırır.

Geosiyasi mənzərə bu çağırışları daha da çətinləşdirir. 2024-cü ilin dekabrında Əsəd hökumətinin devrilməsi İranın regional təsirinə güclü zərbə vurdu. Əsas müttəfiqinin devrilməsi ilə İranın regionda mövcudluğunu saxlamaq cəhdləri ciddi şəkildə əngəllənib. Suriyanın strateji dayaq kimi itirilməsi İranı regional ambisiyalarını yenidən nəzərdən keçirməyə və bu itkinin nəticələrini aradan qaldırmaq üçün onsuz da məhdud olan resurslarına təzyiq göstərməyə məcbur edir.

2025-ci il yanvarın 20-də Donald Tramp administrasiyasının inauqurasiyası İranın qarşısında duran strateji problemləri artıracaq. Trampın prezidentliyi sərt sanksiyalar və İsrailə sarsılmaz dəstək ilə xarakterizə olunan İrana qarşı “maksimum təzyiq” siyasətinin sinonimidir. İran liderləri tam dərk edirlər ki, istənilən eskalasiya Amerikanın birbaşa müdaxiləsini tələb edə bilər ki, bu da İsrailin xeyrinə şansları artırır. Beləliklə, Vaşinqtonda israilyönlü israilli administrasiyanın qayıdışı İranın strateji hesablamalarını yenidən formalaşdıraraq, onu ehtiyatlı hərəkət etməyə məcbur etdi.

İranın siyasi dairələrində İsrailin qəsdən İranı təxribata çəkmək və onu müharibəyə sövq etmək istədiyi barədə fikir birliyi artmaqdadır. Bu inamın kökündə iranlıların İsrail və ABŞ-ın Tehrandakı rejimi dəyişməyə çalışması ilə bağlı çoxdankı narahatlıqları dayanır. Odur ki, İran rəsmiləri münaqişəni gərginləşdirməklə hökumətlərini zəiflətmək və onun regional təsirini azaltmaq üçün xüsusi olaraq hazırlanmış bu tələyə düşəcəklərindən ehtiyat edirlər.

2025-ci ildə İran və İsrail arasında hərtərəfli müharibə ehtimalı heç vaxt bu qədər yüksək olmayıb. Əsəd rejiminin süqutu İranın regional ambisiyalarını sıradan çıxarıb, Trampın yenidən seçilməsi isə İsrail liderlərini daha da cəsarətləndirib. Önümüzdəki aylar bu qeyri-sabit vəziyyətin genişmiqyaslı müharibəyə çevrilib-çıxmayacağını müəyyən etmək üçün həlledici olacaq.