BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Qəzza müharibəsinin başa çatması və onun doğurduğu humanitar, siyasi və geosiyasi fəsadlardan sonra Yaxın Şərqin konturları görünməmiş şəkildə dəyişməyə başlayıb. Əgər İsrail hərbi üstünlüyünün ona yeni regional nizamda liderlik qazandıracağını düşünürdüsə, reallıq tamamilə əksini göstərdi. Əksinə, Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri başda olmaqla, Körfəz ölkələri regional balansın qurulmasında əsas gücə çevrildi. Tel-Əviv isə tədricən təşəbbüsü itirdi və hərbi gücü siyasi və etik yükə çevrilməyə başladı.
9 oktyabrda İsrail və HƏMAS arasında atəşkəs elan olunarkən, İsrail nümayəndəsi Alon Nitsan ilə Qətərin Baş naziri Məhəmməd bin Əbdürrəhman Al Tani arasında baş tutan qucaqlaşma regionda güc dinamikasının dəyişməsinin simvolik görüntüsü idi. Ondan cəmi bir ay əvvəl Qətər “dövlət terroru” adlandırdığı İsrail hücumu ilə üzləşmişdi. Bu zərbə analitiklərdə belə bir sual doğurdu: Körfəz ölkələri ABŞ-ın təhlükəsizlik çətirinə yenidən baxmalıdırmı?
Lakin o vaxt ciddi eskalasiya kimi görünən hadisə daha sonra tarixi dönüş nöqtəsinə çevrildi. Vaşinqton, bölgənin təhlükəsizlik təminatçısı kimi mövqeyinin nə qədər həssas olduğunu anladı və Qətərə – ardınca digər Körfəz ölkələrinə – indiyə qədər görünməmiş səviyyədə müdafiə təminatları təqdim etdi. Əvvəlcə susan ABŞ administrasiyası sonradan öz prioritetlərini yenidən müəyyənləşdirməyə məcbur qaldı.
ABŞ Prezidenti Donald Tramp bəyan etdi ki, Qətərə qarşı hər hansı hücum ABŞ-a yönəlmiş birbaşa təhdid kimi qəbul ediləcək. Bu ifadə regionda yeni qorxu balansı formalaşdırdı və faktiki olaraq Körfəzin təhlükəsizliyinə zəmanət olaraq qəbul edildi. Prag Təhlükəsizlik Araşdırmaları Mərkəzinin tədqiqatçısı Rob Qeyst Benfold “Foreign Policy”də yazır ki, artıq Körfəz Vaşinqtonun diktəsi ilə deyil, bərabər tərəfdaş kimi masada əyləşir və şərtlər qoya bilir.
Bu dəyişikliklər uzun illər öncə başlanmış strategiyanın nəticəsidir. Körfəz paytaxtları yaxşı başa düşürdülər ki, daxili inkişaf və sabitlik regional sakitlik olmadan mümkün deyil.
Səudiyyə Ərəbistanının “Vision 2030” layihəsi, BƏƏ və Qətərin uzunmüddətli iqtisadi strategiyaları bölgedə yeni siyasət modelini yaratdı: birbaşa qarşıdurmadan yayınmaq, iqtisadi və diplomatik təsir yolu ilə münaqişələri yumşaltmaq.
Digər tərəfdən, İsrail tam əks model tətbiq edirdi – hərbi həll, dağıtma və müharibədən sonrasına dair planın olmaması. İran və onun regiondakı qruplarını zəiflətmək mümkün olsa da, İsrail bunu siyasi qazancla əvəzləyə bilmədi. Əksinə, hərbi güc bölgəni sabitləşdirmək yerinə daha da gərginləşdirdi.
7 oktyabr 2023 hadisələrindən sonra İsrail aqressiv siyasətə sürükləndi və Körfəz ölkələri, Baş nazir Benyamin Netanyahunun davranışlarında İranın illərdir tənqid etdikləri macəraçılığın oxşar formasını gördü.
Körfəz ölkələri müharibəyə pragmatik yanaşdı. İranın və onun tərəfdaşlarının zəifləməsi strateji üstünlük idi, lakin şiddətin davam etməsi regionun inkişaf planlarını təhlükəyə atırdı.
Bu səbəbdən, Körfəz paytaxtları Vaşinqton, Tel-Əviv və Fələstin rəhbərliyi ilə paralel diplomatik kanallar quraraq atəşkəs üçün çalışdı. Qətərin vasitəçiliyi yalnız diplomatik uğur deyildi - regional güc balansının dəyişdiyinin sübutu idi.
ABŞ-ın təhlükəsizlik modelinin boşluqları üzə çıxdıqca, Vaşinqton daha açıq müdafiə öhdəlikləri götürməyə məcbur oldu. Qətərə verilən zəmanətdən sonra Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ də oxşar təminatlar tələb etməyə başladı. Beləliklə, Qətərə edilən hücum nəticə etibarilə ABŞ–Körfəz strateji ittifaqını gücləndirdi.
Eyni zamanda İsrail siyasi baxımdan ağır itkilərlə üzləşdi. Netanyahunun “Yeni Yaxın Şərq” arzusu reallıqda dağılırdı. Qəzza, Livan və Suriyaya qarşı aqressiya İsrailin regional imicini zəiflətdi və onu sabitlik üçün təhlükə kimi göstərməyə başladı.
Körfəz ölkələri 14 milyard dollarlıq Suriya investisiyaları və Livana yüz milyonlarla yardım ilə İran təsirinin zəiflədilməsinə yönəlik genişmiqyaslı proqramlar başladı. Bu addımlar yalnız humanitar deyil, düşünülmüş strateji mühəndislik idi.
İsrail isə hərbi uğurlarını siyasi layihəyə çevirə bilmədi. “İbrahim Razılaşmaları” üzərindən genişlənmə planı da dağıldı - çünki heç bir ərəb ölkəsi, Qəzzada baş verənlər fonunda, açıq şəkildə normallaşma addımlarını davam etdirə bilməzdi.
Beləliklə, sülh prosesinin istiqamətini müəyyən edən tərəf İsrail deyil, Körfəz ölkələri oldu.
Qətər , Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ Qəzza, Livan və Suriyanın bərpasında liderlik etməyə başladı. Bu siyasətin fəlsəfəsi sadədir: inkişaf ekstremizmin alternatividir və İran təsirini zəiflədir.
Lakin bu proses risklərsiz deyil. Körfəz ölkələri bərpa mexanizmlərində kifayət qədər təcrübəyə malik deyil və hər hansı yeni İsrail əməliyyatı bütün səyləri puça çıxara bilər. Buna görə Körfəz dövlətləri İsraili artıq tərəfdaş deyil, “idarə olunmalı risk” kimi görür.
Riyad, Doha və Əbu-Dabi ABŞ-a təzyiq edərək İsrailin Qərbi İordan hövzəsindəki aqressiv siyasətini məhdudlaşdırmaq və atəşkəsə riayətini təmin etmək üçün hərəkətə keçdilər. Vaşinqtonun uzun savaşlardan yorulması və dövlət quruculuğu layihələrindən uzaq durması Körfəz formulunu gücləndirdi: “sabitlik qarşılığında inkişaf”.
Bu fonunda İsrail təşəbbüsü itirərək müdafiə mövqeyinə çəkildi. Hərbi güc üzərində qurulan regional strategiya həm Qərbdə, həm də regionda narahatlıq doğurdu. Körfəz isə yeni modelə çevrildi: maliyyə gücü,sakit diplomatiya və vasitəçilik bacarığı.
Nəticə etibarilə, Qəzza müharibəsi yalnız xəritəni dəyişmədi, həm də Yaxın Şərqi kimin dizayn etdiyi sualına yeni cavab verdi. Artıq nə İsrail hadisələri diktə edir, nə də ABŞ əvvəlki kimi şərtlər irəli sürə bilir. Körfəz ölkələri iqtisadi ağırlıq, diplomatik nüfuz və regional sabitliyin əsas təminatçısına çevrilib.
Onlar hərbi qarşıdurmaya qoşulmadan, iqtisadi güclərindən istifadə edərək, ABŞ vasitəçiliyi ilə İsrailin məhdudlaşdırılmasına nail olur, bölgədəki balansı yenidən formalaşdırırlar.