BAKI,AzerVoice

Çingiz Xan (digər adıyla Çinggis Xan) 1206–1227-ci illərdə hökmranlıq etmiş Monqol İmperiyasının qurucusu idi. Əsl adı Temuçin olan bu sərkərdə, monqol tayfalarını birləşdirdikdən sonra "Çingiz Xan" – yəni böyük ehtimalla "ümumdünya hökmdarı" mənasını verən titulu aldı. Düşmənlərinə qarşı olduqca amansız olan Çingiz Xanın yürüşləri zamanı milyonlarla günahsız insan öldürüldü – bu barədə orta əsr mənbələrində geniş qeyd olunur.

Çingiz Xan Çin torpaqlarında olan Si Sya və Cin dövlətlərinə, daha sonra isə Sun sülaləsinin ərazilərinə hücum etdi. Digər istiqamətdə isə onun sürətli orduları İran, Əfqanıstan və Rusiyaya qədər irəlilədi. Onun qorxunc reputasiyası olsa da, Çingiz Xan eyni zamanda bacarıqlı bir idarəçi idi: o, monqollara yazı sistemi gətirdi, ilk qanunlar toplusunu hazırladı, ticarəti təşviq etdi və imperiya daxilində bütün dinlərin sərbəst şəkildə icrasına icazə verdi. Bu tədbirlər nəticəsində o, varislərinin idarəsində dünyanın beşdə birinə hökm edəcək imperiyanın təməlini qoydu.

Erkən Həyatı

Çingiz Xanın həyatı haqqında məlumatların əsas mənbəyi “Monqolların Gizli Tarixi” adlı 13-cü əsrə aid yarı-mifoloji əsər, həmçinin Çin və ərəb mənbələridir. O, aristokrat bir ailədə dünyaya gəlib və Temuçin adlandırılıb. Bu ad ona əsir alınmış Tatar döyüşçüsünün şərəfinə verilib. Onun doğum tarixi dəqiq bilinmir – bəzi tarixçilər 1162, bəziləri isə 1167-ci ili qəbul edir.

Əfsanəyə görə, Temuçin sağ əlində qan laxtası ilə doğulmuşdu – bu, gələcəkdə baş verəcək qanlı hadisələrin simvolu sayılırdı. Atası Yesugey, nüfuzlu bir tayfa başçısı idi və oğlu üçün digər bir tayfa liderinin qızı Börteni nişanlamışdı. Lakin Yesugey zəhərlənərək öldürüldü. O zaman Temuçin cəmi 9–12 yaşlarında idi və atasının tayfa tərəfdarlarının sədaqətini saxlaya bilmədi. O və anası Hoelun çöldə tərk edildi.

Daha sonra Temuçin rəqib tayfa tərəfindən əsir alındı. Bəzi mənbələr onun ögey qardaşı Bekteri öldürdüyünü iddia edir. Gecə vaxtı qaçaraq, atasının sədaqətli tərəfdarları ilə yenidən birləşdi və atası Yesugeyin vaxtilə dost olduğu Kerait tayfasının başçısı Toğrulla ittifaq qurdu. Temuçin əvvəlcədən nişanlandığı Börte ilə evləndi.

Sərkərdə Olması və Qüdrətə Yüksəlişi

Temuçin qısa müddətdə bacarığı və döyüşkənliyi ilə yerli rəqibləri məğlub edərək, öz ordusunu böyütdü. O, diplomatiya, səxavət və amansız güc tətbiqi ilə tayfaları birləşdirərək vahid bir konfederasiya qurdu. Bəzi tayfalar mübarizəsiz təslim olaraq orduya qatılırdı, digərləri isə kütləvi şəkildə məhv edilirdi. Cəsur döyüşçülərə o, hörmət göstərir, hətta öz atını oxla vuran Jebeni general təyin etmişdi.

Böyük Xan

1206-cı ildə Kerulen çayı sahilində qurultay çağırıldı və Temuçin rəsmi olaraq "Çingiz Xan" titulunu aldı. Bu, onu "ümumdünya hökmdarı" kimi təsdiqlədi. Monqolların atçılıq və oxçuluq kimi ənənəvi bacarıqları ilə birləşən bu güc, artıq imperiya qurmağa yönəlmişdi.

O, hələ də yurd (çadır)da yaşayırdı və monqol dili üçün Uyğur əlifbasını tətbiq etməklə yazılı dil yaratdı. Bu sayədə Yasa adlı qanunlar toplusu tərtib edildi. Poçt sistemi yaradıldı, atlı kuryerlər fasiləsiz və sürətli rabitə qururdu.

Ordu tayfalara görə deyil, qarışıq dəstələr əsasında təşkil olunmuşdu ki, bu da daxili qarşıdurmaların qarşısını alırdı. Çingiz Xan öz şəxsi mühafizə dəstəsini – kəşikləri – 800 nəfərdən 10.000-ə qədər artırdı. Bu dəstəyə əsasən sadiq və yüksək vəzifəli ailələrin oğulları daxil edilirdi.

Monqolların Ordu Üstünlüyü

Monqol ordusu yüksək dözümlü, oxçuluqda ustalaşmış və çevik idi. Hər döyüşçü 16-a qədər ehtiyat at saxlayırdı. Onlar həm də düşmənin taktikasını mənimsəməyi bacarırdı – Çin və Əfqanistan istehkam texnikasını öyrənərək katapult və barıt silahlarından istifadə etdilər. Monqolların tək məqsədi qənimət idi və bu, onları son dərəcə motivasiyalı edirdi.

Monqol İmperiyasının Genişlənməsi

Cin dövləti: 1205–1215-ci illərdə Monqollar Çin ərazisindəki Cin dövlətinə (Jurçenlərə) dəfələrlə hücum etdilər. Sayca çox olan Cin ordusu belə, Monqolların sürətli və terrora əsaslanan hücumlarının qarşısını ala bilmədi. Şəhərlər bir neçə dəfə işğal və qırğınlara məruz qaldı.

Si Sya və Sun Çini: 1215-ci ildə Si Sya dövləti yenidən hücuma məruz qaldı. Sun sülaləsi isə əvəzində Cinlə müttəfiq olmaq əvəzinə, Çingiz Xanla ittifaq qurdu. Bu dövrdə 90-a yaxın Çin şəhəri məhv edildi. Pekin ələ keçirildi və bir ay yandırıldı.

Koreya: 1216-cı ildə Koreyaya hücum edən Monqollar, 1219-cu ildə burada döyüşlərə qatılan koreya ordusunun da dəstəyini qazandılar. Hücumlar 1232 və 1235-ci illərdə yenidən davam etdirildi.

Qərbi Asiyaya Yürüş

1218–1220-ci illərdə Çingiz Xan Türkmənistan, Özbəkistan və İran ərazilərini işğal etdi. Xorəzmşah imperiyasının hökmdarı onun elçilərini öldürdü və bu, Monqolların amansız hücumuna səbəb oldu. Buxara, Səmərqənd və digər şəhərlər dağıdıldı, saysız insanlar öldürüldü. Suvarma sistemi belə məhv edildi. Bu səbəbdən o, "Lənətlənmiş" adlandırıldı.

1221–1222-ci illərdə Monqol ordusu Şimali Əfqanıstan, Rus knyazlıqları və Qıpçaqların olduğu torpaqlara da hücum etdi. Qaspi dənizinin ətrafı tam mühasirəyə alındı və ordusu Monqolustana qayıtdı.

Ölümü və İrs

Çingiz Xan 18 avqust 1227-ci ildə ov zamanı atdan yıxılaraq aldığı xəsarətdən və ya başqa naməlum xəstəlikdən vəfat etdi. Ölüm xəbəri orduya yalnız mühasirədə olan Zhongxing şəhəri təslim olduqdan sonra bildirildi. O, Monqolustana aparılaraq gizli şəkildə dəfn edildi. Oğlu Ögedey 1229-cu ildə Böyük Xan seçildi.

Onun nəvəsi Xubilay Xan, 1279-cu ildə Sun sülaləsini devirdi və Çin ərazisində Yuan sülaləsini qurdu. Beləcə, Monqollar bütün Çini ələ keçirdi. İmperiya sonradan Yaxın Şərq, Koreya və Yaponiyada yürüşlərini davam etdirdi və tarixdəki ən böyük imperiyalardan birinə çevrildi.

Çingiz Xan, təkcə hərbi lider kimi deyil, həm də Monqol xalqının atası və ilahi siması kimi qəbul olunur. Orta əsrlərdə sitayiş edilən bu şəxsiyyət bu gün də Ulan-Batorda xüsusi mərasimlərlə yad edilir.

Çingiz Xan haqqında bilmədiyiniz 10 fakt

1. “Çingiz” onun əsl adı deyildi.
Monqolların Böyük Xanı olacaq şəxs təxminən 1162-ci ildə Onon çayı sahilində dünyaya gəlmiş və ona "dəmirə aid" və ya "dəmirçi" mənasını verən "Temuçin" adı verilmişdi. “Çingiz Xan” titulunu isə yalnız 1206-cı ildə tayfa yığıncağında – “kurultay”da monqolların lideri elan edildikdən sonra aldı. “Xan” titulu “rəhbər” və ya “hökmran” mənasını versə də, “Çingiz”in mənşəyi hələ də mübahisəlidir. Bəzi alimlər bu sözün “okean” və ya “ədalətli” mənasını daşıya biləcəyini deyirlər, lakin ümumilikdə bu ad “ali hökmdar” və ya “ümumdünya rəhbəri” kimi başa düşülür.

2. Çətin bir uşaqlıq keçirib.
Çingiz Xan Monqol çölündəki sərt həyat şəraiti ilə kiçik yaşlarından mübarizə aparmalı olub. Atası rəqib tatarlar tərəfindən zəhərlənərək öldürülmüş, ailəsi isə öz tayfaları tərəfindən qovulmuş və anası yeddi uşağı təkbaşına böyütmək məcburiyyətində qalmışdı. O, ov etməklə və yem axtarmaqla sağ qalmağa çalışmış, hətta bir dəfə ərzaq üstündə mübahisə zamanı ögey qardaşını öldürmüş ola bilər. Yeniyetmə yaşlarında o və arvadı rəqib tayfalar tərəfindən əsir alınmış, Çingiz isə qul olaraq çalışdırılmış və daha sonra cəsur bir qaçışla xilas olmuşdu. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, 20 yaşlarına çatanda artıq güclü bir döyüşçü və lider kimi tanınmağa başlamış, dəstəkçilər toplayaraq mühüm tayfa liderləri ilə ittifaqlar qurmağa başlamışdı. 1206-cı ilə qədər isə bütün Monqol tayfalarını birləşdirmişdi.

3. Onun necə göründüyünə dair dəqiq məlumat yoxdur.
Bu qədər güclü bir şəxsiyyət olmasına baxmayaraq, Çingiz Xanın şəxsi həyatı və görünüşü barədə çox az məlumat var. Müasir portret və ya heykəlləri qalmayıb, tarixçilərin əlindəki məlumatlar isə ziddiyyətlidir. Əksər təsvirlər onu uzun saçlı, hündürboylu və sıx saqqallı bir kişi kimi göstərir. Ən maraqlı iddialardan biri XIV əsr fars salnaməçisi Rəşid əd-Dinə məxsusdur. O, Çingiz Xanın qırmızı saçlı və yaşıl gözlü olduğunu yazır. Rəşid əd-Din Çingizi şəxsən görməyib, lakin bu xüsusiyyətlər o dövrdə etnik cəhətdən müxtəlif Monqollar arasında qeyri-adi deyildi.

4. Ən etibarlı generallarından bəziləri əvvəlki düşmənləri idi.
Çingiz Xan bacarıqlı və təcrübəli şəxsləri sosial mənşəyindən və ya keçmişindən asılı olmayaraq vəzifəyə gətirirdi. Məsələn, 1201-ci ildə Taicut tayfası ilə döyüş zamanı Çingiz Xanın atı oxla vurulub öldürülmüşdü. Döyüşdən sonra o, əsir düşənlərə həmin oxu atanı axtardığını söylədi. Bir əsgər irəli çıxıb günahı öz üzərinə götürdü. Onun cəsarətindən təsirlənən Çingiz Xan həmin şəxsi öz ordusuna zabit təyin etdi və ona “Jebe” (yəni “ox”) ləqəbini verdi. Jebe sonradan məşhur Subutayla birlikdə Monqol ordusunun Asiya və Avropadakı ən güclü sərkərdələrindən biri oldu.

5. Heç bir hesabı yarımçıq qoymazdı.
Çingiz Xan digər dövlətlərə monqol hakimiyyətini sülhlə qəbul etməyi təklif edərdi, lakin qarşı çıxanlara qarşı amansız idi. Ən məşhur intiqam yürüşlərindən biri 1219-cu ildə baş verdi. Xarəzmşah imperatoru ilə bağlanmış ticarət müqaviləsi pozulmuş, Çingiz Xanın elçiləri öldürülmüşdü. Buna cavab olaraq o, bütün monqol ordusunu səfərbər edib Xarəzmə hücum etdi. Nəticədə milyonlarla insan öldü, imperatorluq isə tamamilə dağıldı. Daha sonra isə qərbə yönəlib ona kömək etməyi rədd edən Tangutlara (Si Sia) qarşı müharibəyə başladı və onların paytaxtını talan etdikdən sonra kral ailəsini edam etdirdi.

6. Təxminən 40 milyon insanın ölümünə səbəb olub.
Monqol yürüşləri zamanı ölənlərin dəqiq sayı bilinməsə də, tarixçilər bu rəqəmi təxminən 40 milyon olaraq göstərirlər. Orta əsrlərdə Çində əhalinin on milyonlarla azaldığı göstərilir, İran əhalisinin isə 3/4 hissəsi məhv edilmişdi. Bəzi hesablamalara görə, monqol hücumları dünya əhalisinin 11%-nin ölümünə səbəb olub.

7. Dinə qarşı tolerant idi.
Çingiz Xan, aldığı torpaqlardakı dini müxtəlifliyi qəbul edirdi. O, dini azadlığı qanunla təmin etmiş və ibadət yerlərini vergidən azad etmişdi. Bu tolerantlıq bir qədər siyasi mahiyyət daşısa da (çünki o, itaətkar təbəələrin üsyan etməyəcəyini bilirdi), Monqollar ümumilikdə dinə qarşı liberal münasibətə sahib idilər. Özləri göy, külək və dağ ruhlarına inanan şamanistlər olsa da, imperiyada nestorian xristianlar, buddistlər, müsəlmanlar və digər inanclı qruplar vardı. Çingiz Xan mənəvi məsələlərə də maraq göstərirdi – mühüm yürüşlərdən əvvəl günlərlə dua edər, müxtəlif din liderləri ilə görüşüb fəlsəfi söhbətlər edərdi. Hətta qocalığında daoist lider Çyu Çucini düşərgəsinə çağıraraq onunla ölümsüzlük və fəlsəfə barədə müzakirələr aparmışdı.

8. Ən qədim beynəlxalq poçt sistemlərindən birini qurmuşdu.
Ox və atla yanaşı, Monqolların ən güclü silahlarından biri onların rabitə sistemi idi. “Yam” adlanan bu xidmət Çingiz Xanın ilk göstərişlərindən biri olmuşdu. Bu sistem bütün imperiya boyunca yerləşdirilmiş poçt məntəqələri və dayanacaqlardan ibarət idi. Bu sayədə rəsmi kuryerlər gündə 200 kilometrə qədər məsafə qət edə bilirdilər. Bu sistem təkcə məlumat və əşyaların daşınmasını yox, həm də casusluq və nəzarət imkanlarını artırırdı. Marko Polo və Plano Karpini kimi səyahətçilər də sonralar bu sistemdən istifadə etmişdilər.

9. Onun necə öldüyü və harada dəfn edildiyi bilinmir.
Çingiz Xanın həyatı ilə bağlı ən böyük sirrlərdən biri onun necə öldüyüdür. Ənənəvi versiyaya görə, o, 1227-ci ildə atdan yıxılaraq aldığı xəsarətlər nəticəsində ölmüşdü. Lakin bəzi mənbələr malyariya və ya ox yarası kimi fərqli səbəblər göstərir. Hətta onun Çinli şahzadəyə təcavüz etməyə çalışarkən öldürüldüyü belə iddia olunur. Ölümündən sonra isə dəfn yeri sirr kimi qorunmuşdu. Rəvayətə görə, onun dəfn karvanı yolda qarşılarına çıxan hər kəsi öldürmüş, sonra isə məzarın üstündən dəfələrlə at çaparaq yeri gizlətmişdi. Qəbir yeri çox güman ki, Burxan Xaldun dağındadır, lakin dəqiq yeri bu günə qədər tapılmayıb.

10. Ruslar Monqolustanda onun xatirəsini silməyə çalışıblar.
Bu gün Monqolustanın milli qəhrəmanı sayılan Çingiz Xanın adı Sovet dövründə qadağan edilmişdi. Sovet hakimiyyəti monqol millətçiliyini boğmaq məqsədilə onu dərsliklərdən çıxarmış, doğulduğu Khenti bölgəsinə ziyarətləri yasaqlamışdı. Lakin 1990-cı illərdə Monqolustanın müstəqilliyindən sonra onun adı yenidən tarixə qaytarıldı və mədəniyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. İndi onun adı Ulan Bator hava limanına verilib, portreti isə Monqol pullarının üzərində əksini tapıb.