BAKI,AzerVoice

Benito Mussolini (1883–1945) faşizmin banisi və 1922–1943-cü illərdə İtaliyanın diktatoru olmuşdur. O, ölkədə avtoritar rejim qurmuş və İtaliyanı İkinci Dünya Müharibəsinə (1939–1945) Faşist Almaniyasının tərəfində daxil etmişdi. 1945-ci ilin aprelində İtalyan partizanları tərəfindən tutularaq güllələnmişdir.

Faşizm mürəkkəb ideologiyadır və onun əsas xüsusiyyətlərinə lider kultu, parlament demokratiyasına qarşı çıxmaq, zorakılıq və militarizmin yüksəldilməsi, fərdin deyil, dövlətin üstünlüyü, totalitar və imperialist ambisiyalar daxildir. Mussolini faşist rejimi quran ilk lider idi və bu səbəbdən Avropada digər totalitar hərəkatlara ilham vermişdi.

Mussolini 29 iyul 1883-cü ildə İtaliyanın Emilia-Romanya bölgəsindəki Dovia di Predappio kəndində anadan olmuşdu. Atası Alessandro sosialist, dəmirçi idi; anası Rosa isə dindar katolik məktəb müəllimi idi. Mussolini kiçik yaşlarından respublikaçı və din əleyhdarı ideyalarla tanış olmuşdu.

O, 1902–1904-cü illərdə İsveçrədə yaşadığı müddətdə yerli sosialist dairələrlə tanış oldu və marksist təşkilatlara qoşuldu. Siyasi fəaliyyəti səbəbilə bir neçə dəfə həbs edilsə də, 1904-cü ildə amnistiya ilə İtaliyaya qayıtdı, müəllimliklə yanaşı, İtaliya Sosialist Partiyasının (PSI) sıralarında siyasətə atıldı.

O, jurnalist və inqilabi nəzəriyyəçi kimi şöhrət qazandı. Natiqlik və teatrallıq bacarığı sayəsində sonradan “Duce” (lider) olaraq xalqı öz arxasınca aparmağı bacardı. 1912-ci ildə PSI-nin rəsmi qəzetinin – Avanti! – redaktoru oldu və partiyanın ən radikal səsi kimi tanındı.

Birinci Dünya Müharibəsinə mövqeyi və partiyadan qovulması

1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda PSI neytral mövqe tutdu. Lakin Mussolini bu fikrə qarşı çıxaraq İtaliyanın müharibəyə qatılmasını dəstəklədi. Onun fikrincə, bu müharibə ölkəni “yenidən doğula” bilərdi. Nəticədə noyabr 1914-də PSI-dən qovuldu və “Il Popolo d’Italia” qəzetini təsis etdi. Bu qəzet sənayeçilər tərəfindən maliyyələşdirilir və millətçi, müdaxiləçi ideyaların yayılmasında istifadə olunurdu.

1915-ci ildə İtaliya müharibəyə qoşulduqda Mussolini könüllü olaraq orduda xidmət etdi və 1917-ci ildə yaralandı. Müharibədən sonra ölkədə inflyasiya, işsizlik və narazılıq artdı. 1919-cu ildə Mussolini Fasçist Döyüş Dəstələrini (Fasci Italiani di Combattimento) yaratdı. Bu hərəkat keçmiş döyüşçüləri, millətçiləri, anti-kommunistləri və kəndliləri bir araya gətirirdi.
1919-cu il seçkilərində uğursuzluğa düçar olsalar da, 1920-ci ildən sonra faşistlər, zorakılıq və yerli hakimiyyətlərin susqunluğu sayəsində sürətlə yayıldılar. Mussolini "squadristi" adlı paramilitar qruplardan istifadə edərək solçu təşkilatlara, kooperativlərə və qəzetlərə hücum təşkil edirdi.

İqtidara gəlişi və diktatura qurması

1921-ci ildə Milli Faşist Partiyası (PNF) quruldu və Mussolini parlamentə seçildi. Partiya sosial xaosa və kommunizm təhlükəsinə qarşı çıxaraq millətçi, avtoritar ritorika ilə çıxış edirdi.

1922-ci il 28 oktyabrda Mussolini təxminən 25 min “qara köynəklinin” (faşistlərin formal geyimi) iştirakı ilə Roma yürüşü təşkil etdi. Hərbi yox, simvolik hərəkət olsa da, hökumətə təzyiq göstərdi. Kral Viktor Emmanuel III vətəndaş müharibəsindən çəkinərək 30 oktyabrda Mussolinini baş nazir təyin etdi.

Totalitar rejimin qurulması

1924-cü ildə sosialist deputat Giacomo Matteottinin faşist saxtakarlığını ifşa etməsindən sonra öldürülməsi Mussolini üçün dönüş nöqtəsi oldu. 1925–1926-cı illərdə qəbul edilən "Fascistissime Qanunları" ilə diktatura rejimi quruldu:Siyasi partiyalar ləğv edildi, Mətbuat azadlığı ləğv edildi, OVRA adlı gizli polis qurumu yaradıldı, müxalifət sıx nəzarət altına alındı.

Mussolini “Duce” kimi təkcə baş nazir deyil, həm də xarici işlər, müdafiə, donanma, aviasiya naziri vəzifələrini öz üzərinə götürdü. 1929-cu ildə artıq parlament, polis, media və bütün dövlət aparatına tam nəzarət edirdi.

Mussolini totalitar cəmiyyət yaratmaq məqsədi ilə PNF partiyasını sosial nəzarət alətinə çevirdi. Partiya gənclər təşkilatları – Opera Nazionale Balilla (ONB) vasitəsilə uşaqları faşist dəyərləri – intizam, liderə sadiqlik, militarizm – ilə böyüdürdü.

1931-ci ildə Fasistlər və Korporasiyalar Palatası yaradıldı və parlament demokratiyasına son qoyuldu. Faşist dövlət korporativ sistemi qəbul etdi: burada ictimai siniflər dövlət və partiyanın maraqlarına tabe tutulurdu.

İqtisadi siyasət və Böyük Depressiya

Mussolininin iqtisadi sistemi “korporatizm” adlandırılırdı – liberal kapitalizmlə sosializm arasında “üçüncü yol”. Praktikada isə bu sistem sənayeçilərin maraqlarını qoruyur, işçilərin hüquqlarını məhdudlaşdırırdı. Müstəqil həmkarlar ittifaqları ləğv edilərək, rejimə bağlı qurumlarla əvəz olundu.

1930-cu illərdə Böyük Depressiya İtaliyaya da təsir etdi: iqtisadi tənəzzül, işsizlik və qiymət artımı xalqın həyat səviyyəsini aşağı saldı. Mussolininin iqtisadi müdaxilələri nəticəsiz qaldı, məhsulların keyfiyyəti azaldı, autarkiya (özünə yetərlilik) strategiyası səmərəsiz idi.

Təbliğat və mədəniyyət siyasəti

1937-ci ildə yaradılan Xalq Mədəniyyəti Nazirliyi (MinCulPop) mətbuat, radio, kino və teatrı tam nəzarətə götürdü. Mussolininin “xilaskar lider” kimi şəxsiyyət kultu yaradıldı. Antik Roma ideologiyası və idman vasitəsilə İtalyan kimliyi formalaşdırılmağa çalışıldı. Qadınlar “ana və ailənin qoruyucusu” kimi təbliğ olunurdu, doğum artımı təşviq edilirdi.

1935-ci ildə Mussolini Efiopiyanı (Abissiniya) işğal etdi. Müasir silahlar və beynəlxalq hüquqa zidd olaraq zəhərli qazlardan istifadə edildi. 1936-cı ildə Əddis-Əbəbə işğal olundu, Mussolini özünü imperator elan etdi. Bu, Millətlər Cəmiyyətinin sanksiyaları ilə nəticələnsə də, Britaniya və Fransa Hitleri sakitləşdirmək istəyilə effektiv tədbir görmədi. Bu hadisə İtaliyanın diplomatik təcridinə səbəb oldu və Mussolini Hitlərə yaxınlaşmağa başladı.

Nasistlərlə ittifaq

1936-cı ildən etibarən İtaliya və Almaniya arasında Roma-Berlin oxu formalaşdı. 1938-ci ildə Mussolini faşist rejimi çərçivəsində irqi qanunlar qəbul etdi. Bu qanunlarla yəhudilər dövlət vəzifələrindən, təhsildən, iqtisadi sahələrdən uzaqlaşdırıldı, qarışıq nikahlar qadağan olundu. Rəsmi təbliğat antisemitizmə yönəldi.

İtaliya 1939-cu ildə Polad Paktı ilə Almaniya ilə hərbi ittifaq bağladı. Müharibə başlayanda İtaliya neytral qaldı, lakin 1940-cı il iyunun 10-da Fransa və Britaniyaya müharibə elan etdi. Lakin İtaliya zəif hazırlaşmışdı. Fransa və Yunanıstandakı hərbi uğursuzluqlar, Şimali Afrikadakı müharibələr rejimin zəifləməsinə səbəb oldu.

1943-cü ilin yayında Müttəfiqlər Siciliyada çıxarma etdi. 25 iyulda Faşist Ali Şurası Mussoliniyə etimadsızlıq səs verdi. Mussolini istefaya göndərildi və həbs olundu. Lakin almanlar tərəfindən azad edilərək Salo Respublikasının rəhbəri təyin olundu. Bu, almanların nəzarətində olan kukla dövlət idi.

1945-ci ilin aprelində Mussolini İsveçrəyə qaçmağa çalışarkən tanındı və 27 aprel tarixində tutuldu. Ertəsi gün sevgilisi Claretta Petacci ilə birlikdə partizanlar tərəfindən güllələndi. Cəsədləri Milanın Piazzale Loreto meydanında sərgiləndi.

Benito Mussolininin Son Saatları

İkinci Dünya Müharibəsinin sonuna yaxın Benito Mussolini düşmənlərindən qaçmağa çalışdı, lakin bu, nəticə vermədi.

Modern dövrün Yuli Sezarı olmağa can atan 61 yaşlı İtaliya diktatoru ilk dəfə 1922-ci ildə baş nazir kimi hakimiyyətə gəlmişdi.

1945-ci ilin aprelin 25-də artıq Üçüncü Reyx İtaliya üzərindəki nəzarətini itirirdi. Milanın ələ keçmək üzrə olduğunu görən Mussolini Milanın kardinalı Alfredo Şusterin iqamətgahında partizan nümayəndələri ilə görüşdü. Orada o, xəbər tutdu ki, nasistlər artıq şərtsiz təslim olmaqla bağlı gizli danışıqlara başlayıblar. Qəzəblənmiş Mussolini sarayı tərk etdi və 33 yaşlı məşuqəsi Klara Petacci ilə birlikdə 1939-cu il istehsalı Alfa Romeo avtomobilinə minərək şəhərdən qaçdı. Ertəsi gün onlar digər faşistlər və alman əsgərləri ilə birlikdə İsveçrə sərhədi yaxınlığındakı Komo gölünə doğru yola düşdülər.

Mussolini alman Hərbi Hava Qüvvələrinə aid dəbilqə və paltar geyinsə də, bu maskalanma faydasız oldu. Aprelin 27-də Dongo şəhərində partizanlar karvanı saxladılar və onun tanınmış üzü – qırxılmış başı və sərt çənəsi – onun gizlənməsinə imkan vermədi.

Partizanlar Mussolini və Petaccini ələ keçirdi. Onların yenidən nasistlər tərəfindən xilas ediləcəyindən qorxan partizanlar onları gecəni keçirmək üçün uzaq bir fermada gizlətdi. Ertəsi gün isə cütlük Komo gölünün sahilindəki Giulino di Mezzegra kəndinə aparıldı və Villa Belmonte adlı villanın divarı önündə pulemyotla güllələndi. Onları öldürən şəxsin şəxsiyyəti hələ də mübahisəlidir, lakin bu, böyük ehtimalla kommunist partizan komandiri Valter Audisio olub.

Mussolininin edamından sonrakı saatlarda baş verənlər isə dəqiq məlumdur. Aprelin 29-da sübh tezdən Mussolini, Petacci və daha 14 faşist liderinin cəsədləri Milanın Piazzale Loreto meydanına gətirildi və orada yerə atıldı. Bu meydan təsadüfi seçilməmişdi – səkkiz ay əvvəl burada 15 anti-faşist partizan Hitlerin əmri ilə edam olunaraq nümayiş etdirilmişdi.

İndi isə Milandakı izdiham Mussolininin cəsədinə nifrətini ifadə etmək fürsətini əldə etmişdi. İnsanlar cəsədə tərəvəzlər atır, təhqir edir, təpik vurur, tüpürürdülər. Bir qadın, Mussolininin hələ də "yetərincə ölmədiyini" deyərək ona beş güllə atdı və qışqırdı: “Beş güllə – beş oğlumun qisası üçün!” Daha sonra Mussolini, Petacci və digər faşistlərin cəsədləri bir benzin stansiyasının dayaq konstruksiyasından başıaşağı asıldı.

Günorta saatlarında amerikalı əsgərlər cəsədlərin yerə endirilməsini əmr etdilər və Mussolininin güllələnmiş cəsədi şəhər morquna aparıldı. Cəsəd o qədər tanınmaz halda idi ki, ABŞ ordusunun fotoqrafı Mussolini və Petaccinin cəsədlərini qucaqlaşmış pozada çəkərək daha da dəhşətli bir görüntü yaratdı.

Berlinə yaxınlaşan Sovet qoşunları fonunda Hitler Mussolininin ölüm xəbərini aldı. Cəsədinin təhqir edilməməsi üçün Hitler aprelin 30-da intihar etdi və meyiti yandırıldı. Mussolininin cəsədi isə Milan qəbiristanlığında adsız bir məzarda dəfn edildi.

Bu məzar sirr deyildi – anti-faşistlər ora gələrək məzarı təhqir edirdilər. Nəhayət, 1946-cı il Pasxa bazar günü Domeniko Leççisi və bir qrup faşist Mussolininin cəsədini qazaraq çıxartdı, yaxınlıqdakı fəvvarədə yuyub araba ilə qaçırdılar. “Demokratik Faşist Partiyası” adından yazılmış qeyddə kommunistlərə “yamyam böhtanlarına dözməyəcəkləri” bildirilirdi. Cəsəd dörd ay sonra, avqustda Milandakı bir monastırda tapıldı.

İtaliya hökuməti Mussolininin cəsədini geri aldıqdan sonra onu on ildən çox gizlətdi. Lakin 1957-ci ildə baş nazir seçilən Adone Zoli ultra-sağçı partiyanın dəstəyini almaq üçün Mussolininin sümüklərini onun dul arvadına qaytardı. On bir il Kapuçin monastırında gizli qaldıqdan sonra cəsəd nəhayət onun doğulduğu Predappio kəndində ailə qəbiristanlığında dəfn olundu. Bu yer hazırda neo-faşistlər üçün ziyarətgaha çevrilib. 1966-cı ildə Mussolininin meyitinin son parçası – ölümündən sonra götürülmüş beyin nümunəsi – ABŞ tərəfindən dul arvadına qaytarıldı. Bu beyin parçası sifilis üçün test edilsə də, nəticələr qəti deyildi.