BAKI,AzerVoice

Lüğətdə “sahib, malik” mənasını bildirən zü sözü ilə “buynuz, gicgah; eyni dövrdə yaşayan nəsil, həmyaşıd” mənalarına gələn qarn sözünün ikilik forması olan zülqərneyn ifadəsinin mənası, qarn sözünə verilən məna ilə dəyişir.
Məkkə dövründə yəhudilərin və ya onların yönləndirməsi ilə Qüreyş müşriklərinin Hz. Peyğəmbəri imtahana çəkmək üçün verdikləri üç sualdan birinə cavab olaraq nazil edilən Kəhf surəsinin 83–98-ci ayələrində üç dəfə keçən Zülqərneyn sözünün xüsusi ad, yoxsa ləqəb olub-olmadığı açıq deyil, lakin əsas mövqe bunun ləqəb olması istiqamətindədir. Ərəb dilində ləqəb və sifət bildirən “zülcənahayn, zülyədəyn” kimi sözlərin mövcudluğu, habelə Quranda Hz. Yunisdən “Zünnun” deyə bəhs edilməsi (Ənbiya, 21/87) Zülqərneynin xüsusi ad deyil, ləqəb ola biləcəyini göstərir. Amma bu ləqəbin mənasının nə olduğu da dəqiq deyil.

İslam qaynaqlarındakı rəvayətlər

İslam mənbələrində və israiliyyat yönümlü rəvayətlərdə müxtəlif izahlar vardır. Onlara görə Kəhf surəsinin 83–98-ci ayələrində bəhs edilən şəxs şərqə və qərbə yürüşlər etmiş böyük fatehdir. İnsanları tövhidə çağırdığı üçün kafirlər tərəfindən başının iki tərəfinə vurularaq öldürülmüş, başında buynuzabənzər iki çıxıntı olduğu, tacının üstündə misdən iki buynuz yerləşdiyi, saçlarını iki hörük şəklində bağladığı, ixtiyarına işıq və qaranlıq verildiyi, yuxusunda özünü göyə qalxmış və günəşin iki kənarından tutmuş halda gördüyü, həm ana, həm ata tərəfindən soylu nəsildən olduğu, İran və Yunan əsillə bağlı iki nəsildən gəldiyi, ömründə iki nəsil gəlib keçdiyi, böyük cəsarətindən ötrü və ya düşmənlərini qoç kimi vurub yıxdığı, yaxud həm zahir, həm də batin elminə sahib olduğu üçün Zülqərneyn adlandırıldığı qeyd edilir (Səlibi, əl-Kəşf, IV, 146; Fəxrəddin ər-Razi, XXI, 140).
Bəzi müfəssirlər qarn sözünün ərəb dilində kəklik/zülff mənasında işlədilməsinə istinad edərək bu ləqəbin “iki hörüklü” demək olduğunu bildirmişlər. Amma Kəhf surəsinin 85–86 və 89–90-cı ayələrində Zülqərneynin şərq və qərb istiqamətində yürüşlərinə işarə olunması ilk izahı daha doğru göstərir. Buna görə də Zülqərneyn ləqəbi “dünya fatehi, cahan hökmdarı” mənasında başa düşülür. Bu izah həm də onun Bizans və İranı fəth etməsi ilə əlaqədar, həm də güc və hakimiyyəti simvolizə edən bir məna kəsb edir. Əslində, Əhd - Ətiqdə Daniel kitabında (8/3, 20) iki buynuzlu qoç obrazı ilə Med və Fars krallarının simvolizə olunması bu mənanı dəstəkləyir.

Qurandakı təsvirlər

Quranda Zülqərneyn hekayəsi çox qısa və mübhəm verilmişdir. Orada göstərilir ki, Allah ona böyük qüvvə və imkanlar bəxş etmişdir. O, qərbə doğru ilk yürüşündə qarşılaşdığı bir xalqa iman və saleh əməl tövsiyə etmişdir. Daha sonra şərqə ikinci yürüş etmiş, günəşdən qorunacaq heç bir sipəri olmayan bir qövmə rast gəlmişdir. Daha sonra, ehtimal ki, şimalda dağlıq bir bölgəyə üçüncü yürüş etmiş, burada Yəcuc və Məcuc adlanan fəsadçı tayfalardan şikayətçi olan bir xalqla qarşılaşmışdır. Onların xahişi ilə iki dağın arasına dəmir və misdən möhkəm bir sədd tikmişdir. Xalqın ona verdiyi mükafatı qəbul etməmiş, yalnız güc və əmək köməyi istəmişdir. Bu sədd Yəcuc və Məcuc tərəfindən aşılmamışdır. Zülqərneyn bu uğurun Allahın lütfü olduğunu bildirmiş və səddin yalnız Allahın müəyyən etdiyi vaxtda yıxılacağını söyləmişdir.

Quranda Zülqərneynə verilən “səbəb” kəlməsi məqsədə çatmağa vasitə olan elm və imkan kimi izah edilir. Müfəssirlərə görə bu, ağıl, elm, iradə, qüvvət və geniş imkanların hamısını əhatə edir.

Yürüşlərin coğrafiyası

“Mağribüş-şəms” və “matliəş-şəms” ifadələri mətnin özündə günəşin doğduğu və batdığı yer demək olsa da, əslində bu, Zülqərneynin səyahət zamanı çatdığı ən son nöqtəni bildirir. Müfəssirlər qərbi Egey dənizi, Atlantik okeanı; şərqi isə Hind okeanı və ya Asiyanın şərqi kimi izah etmişlər. Amma bu izahlar qəti dəlil deyil. Quranda günəşin palçıqlı bir yerdə batması təsvirinin isə real hadisə yox, optik görüntü olması qeyd edilmişdir (Razi, XXI, 142).

Peyğəmbər, yoxsa sadiq qul?

Quranda Zülqərneyn iman, saleh əməl, ədalət və şükranlıq sahibi bir bəndə kimi təsvir edilir. Bu səbəbdən bəzi alimlər onun peyğəmbər olduğunu, bəziləri isə “saleh qul” olduğunu söyləmişdir. Başqa rəvayətlərdə isə hətta mələk və ya cin olması kimi fikirlər irəli sürülmüş, lakin bunlar qəbul edilməmişdir. Əksəriyyət alimlər onun peyğəmbər yox, elm və hikmət sahibi ədalətli bir hökmdar olduğunu qəbul edir.

Kimliyi barədə rəylər

Mənbələrdə Zülqərneynin əsil adı və kimliyi ilə bağlı çox fərqli məlumatlar vardır. Onun İskəndər, Darius, Naram-Sin, Oğuz Kağan, Kir (Koreş) kimi şəxsiyyətlərlə eyniləşdirilməsi qeyd olunur. Bəzi alimlər onu Makedoniya kralı Böyük İskəndər hesab etmiş, lakin onun müşrik olması bu fikrə etiraz doğurmuşdur. Şiə müfəssirləri və bir çox sünni alimləri isə Zülqərneynin Böyük Kir olduğunu qəbul etmişlər. Çünki o, Babil əsarətində olan yəhudiləri azad etmiş, Qüdsə dönmələrinə şərait yaratmış və yəhudi tarixi üçün mühüm şəxsiyyət olmuşdur.

Kir həm də şərqə və qərbə yürüşlər etmiş, şimalda İskitlərə qarşı savaşmış, Lidiyanı məğlub edərək Egey dənizinə qədər irəliləmişdir. Onun təsviri Daniel kitabında iki buynuzlu qoç obrazı ilə uyğunluq təşkil edir. İstahrda tapılan heykəldə başında iki buynuz təsviri də buna dəlil kimi göstərilir.

Sədd məsələsi

Klassik təfsirlərdə Zülqərneynin tikdiyi səddin yeri barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Ən çox Qafqaz bölgəsi, Dərbənd və Daryal keçidləri qeyd edilmişdir. Çin Səddi və Marib səddi nəzəriyyələri isə uyğun olmadığı üçün rədd edilmişdir. Ən çox ehtimal edilən yer Daryal keçidindəki dəmir səddir. Bu keçid qədim mənbələrdə “Kir keçidi” adı ilə tanınmışdır.

Bütün bu rəvayətlər və izahlar göstərir ki, Zülqərneyn obrazı həm tarixi, həm də simvolik xüsusiyyət daşıyır. Bəzi alimlər onu təmsili hekayə hesab edir, insanın güc və hakimiyyət qarşısında Allah qarşısındakı məsuliyyətini xatırladan ibrət kimi dəyərləndirirlər. Digərləri isə konkret tarixi şəxsiyyətlərlə bağlamağa çalışır. Ən güclü ehtimal isə onun Böyük Kir olmasıdır.