BAKI,AzerVoice
Sultan Razia (Raziyyat-Ud-Dunya Va Ud-Din, hökmdarlığı: 1236-1240) Hindistan yarımadasında hakimiyyət sürən nadir qadın hökmdarlardan biri və Dehlinin ilk və yeganə qadın sultanı idi. Patriarxal bir cəmiyyətdə nəhəng çətinliklərlə üzləşməsinə baxmayaraq, Razia özünü bacarıqlı və cəsur bir lider kimi təsdiqlədi. O, orta əsrlər Şimali Hindistanının ən mühüm islam krallıqlarından birində güclü hakimiyyət mövqeyinə sahib idi. Atası Sultan Şəms əd-Din İltutmiş (hökmdarlığı: 1210-1236) tərəfindən qeyri-adi zəkası, idarəçilik bacarığı və igidliyi səbəbilə taxta varis təyin edilmişdi və kişi zadəganların güclü müqavimətinə baxmayaraq, ön plana çıxdı.
Onun həyat dastanı qeyri-adi cəsarət, müdriklik, intellektual qabiliyyət və əyilməz qətiyyət nümunəsidir. Razia kişi hökmranlığında olan bir dövrdə qadınların nadir hallarda güc sahibi olduğu bir zamanda dözümlülüyün və liderliyin simvolu idi. O, pərdə sisteminə qarşı çıxaraq üzünü örtmədən xalq qarşısına çıxır, evə qapanmaq və simvolik bir mövqedə qalmaq əvəzinə hökmdara layiq geyimlər geyinirdi. Bu, dövrün gender normalarına meydan oxuyan bir kraliça idi.
Uşaqlıq və şahzadəlik həyatı
Razia liderlik, cəsarət və intellektual səviyyə baxımından qardaşlarının hamısından üstün idi. Razia 1205-ci ildə indiki Uttar Pradeş ştatının Badaun şəhərində Sultan İltutmiş və həyat yoldaşı Turkan Xatun ailəsində doğuldu. Turkan Xatun Qutb əd-Din Aybəkin (hökmdarlığı: 1206-1210) qızı idi. Razia at minməkdə və ovda ustalığı ilə seçilirdi. O, eyni zamanda idarəçilik sənətində təlim almış və qeyri-adi intellektə sahib idi. İltutmiş oğullarını bacarıqsız gördüyündən bütün diqqətini və sevgisini Raziyaya yönəltdi. O, liderlik, igidlik və intellektual qabiliyyət baxımından bütün qardaşlarından üstün idi. İltutmiş onun qabiliyyətlərini tanıyaraq onu varis elan etdi və yalnız onun krallığı idarə etmək üçün gərəkli keyfiyyətlərə sahib olduğunu qəbul etdi. Lakin onun taxta çıxışı heç də asan olmadı. Hakimiyyətə gedən yolu qadın hökmdarlığına qarşı köklü qərəz və güclü zadəganların rəqabəti ilə dolu idi. Bu, onun hakimiyyətini orta əsr Hindistanının ən qeyri-adi dövrlərindən birinə çevirdi.
Güclü rəqiblər
Krallığın güclü türk zadəganları – Turkan-i-Chehalgani (“Qırxlar dəstəsi”) qadın hökmdar ideyasını qəbul etmədilər. Türklərdən ibarət olan bu idarəçi və hərbi elita böyük güc qazanmışdı. İltutmişin ölümündən sonra onlar müstəqil düşüncəli Raziyaya qarşı çıxaraq hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar. Qadının taxta çıxması onları şoka saldı və nüfuzlarının zəifləməsindən qorxaraq ona qarşı çıxdılar. Onlar böyük ögey qardaşı – Rükn əd-Din Firuz Şahı dəstəklədilər. Lakin Firuz Şah əxlaqsız və bacarıqsız idi, heç bir idarəçilik qabiliyyəti yox idi. Hakimiyyət faktiki olaraq anası Şah Turkanın əlində idi. Onun saray intriqaları və böyük iddiaları qısa müddətdə xalq arasında nifrət oyatdı. Razia fürsəti əldən vermədi və sürətlə hərəkətə keçərək Firuz Şahı devirdi. O, 1236-cı ildə Hindistanın ilk müsəlman qadın hökmdarı oldu.
Razia “sultana” deyildi, çünki bu titul yalnız sultanın arvadına aid edilirdi. O, sadəcə simvolik fiqur olmağı rədd etdi. Kişi geyimləri geyinərək dövlətin gündəlik idarəsinə qarışdı. Vəzifələrə təyin edərkən nəsil və mənşəyə deyil, bacarığa önəm verirdi. Bu səbəbdən zadəganların böyük hissəsi ona qarşı çıxdı. Onları xüsusilə əsəbiləşdirən həbəş əsilli (Efiopiyalı) qul Camal əd-Din Yəqubun (Yakut) sürətlə yüksəlməsi idi. Yakut saray atlarının müfəttişi idi və bu vəzifə böyük əhəmiyyət daşıyırdı.
Raziyanın Yakutla münasibəti alimlər arasında geniş mübahisələr doğurmuşdur. Bəziləri onların münasibətini qarşılıqlı sadiqlik, qayğı və ortaq baxışlar üzərində qurulduğunu düşünürlər. Digərləri isə bunu ictimai qaydaların pozulması kimi görürlər. Onların yaxınlığı “uyğunsuz” sayıldı və şayiələrə səbəb olaraq Raziyaya qarşı müxalifəti daha da alovlandırdı. Sarayda bir qeyri-türk qulun sürətli yüksəlişi elita tərəfindən böyük təhqir kimi qəbul edilirdi. Bu, nüfuzlu zadəganların güc və imtiyazlarını itirəcəklərinin simvolu idi.
Üsyanların yatırılması
Raziya Sultanın hakimiyyəti həm patriarxal ənənələrə qarşı mübarizə, həm də imperiyanın sabitliyini təhdid edən tez-tez üsyanlarla xarakterizə olunurdu. O, yüksək idarəçilik mühakiməsi və hərbi bacarığı ilə seçilərək qubernatorların və nüfuzlu zadəganların qaldırdığı üsyanlara dərhal cavab verirdi. İdarəçiliyi bərpa etmək üçün özü şəxsən yürüşlərə çıxırdı. O, həm güzəştli tədbirləri, həm də qəti hərbi addımları birləşdirirdi. Bu, onun kişi hökmranlığında olan mühitdə səmərəli bir hökmdar olduğunu göstərirdi.
Onun Yakutla bağlı yayılan şayiələri nüfuzunu ləkələmək üçün istifadə olunurdu. Cəmiyyətin sərt patriarxal qaydaları içərisində bu cür hekayələr onun əxlaqsız və hakimiyyətə layiq olmayan biri kimi göstərilməsinə hesablanmışdı. Beləliklə, zadəganların düşmənçiliyi açıq üsyana çevrildi. Türk və əfqan zadəganları onun hakimiyyətini öz nüfuzlarına təhlükə sayaraq nifrətlə çıxış edirdilər.
Pəncab valisi Kabir Xan Ayaz kraliçaya qarşı açıq etiraz edirdi. O, əvvəlcə Raziyanın taxta çıxmasını qəbul etməmişdi. 1238-1239-cu illərdə Raziya ona qarşı yürüş etdi. Lakin onun döyüş meydanında liderlik və hərbi bacarığını görən Kabir Xan sonda onun hakimiyyətini qəbul etdi, lakin daha kiçik vilayət – Multana təyin olundu. Digər zadəganlar – Malik Qutb əd-Din Həsən Qori və Malik Seyf əd-Din Kuçi də əvvəlcə onun hakimiyyətini öz imtiyazlarına təhlükə saydılar, amma sonra məcbur olub təslim oldular. Ancaq bəzi yaxın adamları da sonradan ona qarşı çıxdılar. Raziyanın özünün yüksək vəzifəyə – Amir-i-Hajib (Saray Naziri) təyin etdiyi İxtiyar əd-Din Əytigin qısa müddətdə üsyançılarla birləşdi.
Razia yüksək vəzifələrə şəxslərin mənşəyinə deyil, bacarıqlarına görə təyinat aparırdı. O, ədalətli hökmdar kimi dini fərq qoymadan rəftar edirdi. O, həm də bacarıqlı diplomat idi və əlverişsiz şəraitlərdə danışıqlar yolu ilə çıxış yolları tapmağa çalışırdı. Cəsarətli və qətiyyətli idi, düşmənlərinə qarşı müharibə etməkdən çəkinmirdi.
Tarixçi Minhac-i-Sirac (Tabaqat-i-Nasiri əsərinin müəllifi) onun dövründə Dehlidəki Mədrəsə-i-Nasiri institutunun rəhbəri idi. Raziya məktəblər və kitabxanalar inşa etdirməklə təhsilin inkişafına töhfə verdi. Onun hakimiyyəti dövründə zərb olunan sikkələrdə “Qadınların Sütunu”, “Möminlərin Komandanı” və “Əsrlərin Kraliçası” kimi titullar yazılmışdı.
Onun həyatı və irsi ədəbiyyat, kino və televiziya əsərlərinə ilham olmuşdur. 1924-cü ildə “Raziya Bəgum”, 1961-ci ildə “Raziya Sultana” filmləri çəkildi. 1983-cü ildə Kamal Amrohi tərəfindən çəkilən “Raziya Sultan” bioqrafik filmində Bollywood ulduzları Hema Malini və Dharmendra baş rollarda oynamışdır. Bundan əlavə, 2015-ci ildə “Razia Sultan” adlı televiziya serialı nümayiş olunub.
