BAKI,AzerVoice
2011-ci il oktyabrın 20-də Afrikanın və ərəb dünyasının ən uzunömürlü lideri olan Muəmmər Qəddafi doğma şəhəri Sirt yaxınlığında üsyançı qüvvələr tərəfindən ələ keçirilib və öldürülüb. 69 yaşlı Qəddafi 1969-cu ildə hərbi çevrilişlə hakimiyyətə gəlmişdi və dörd onillikdən çox davam edən idarəçiliyi dövründə xalqına qarşı çoxsaylı insan haqları pozuntularında ittiham olunmuş, həmçinin bir sıra terror aktları ilə əlaqələndirilmişdi. Bu hadisələr arasında 1988-ci ildə Şotlandiyanın Lokerbi şəhəri üzərində “Pan Am” sərnişin təyyarəsinin partladılması da var idi.
Qəddafi 1942-ci ilin iyununda bədəvi ailəsində anadan olub. Gənc yaşlarında Benqazidəki Kral Hərbi Akademiyasında təhsil almış, qısa müddət Böyük Britaniyada əlavə hərbi hazırlıq keçmişdi. 1969-cu il sentyabrın 1-də o, Qərbyönlü monarx Kral İdrisi devirmək üçün qan tökülmədən hərbi çevriliş təşkil etdi.
Həmin vaxt kral ölkədən kənarda idi. Qəddafi yeni inqilabi hökumətin başına keçdi və qısa müddətdə ABŞ və Böyük Britaniyaya məxsus hərbi bazaları bağlatdı, ölkənin neft sənayesinin böyük hissəsini milliləşdirdi və siyasi rəqiblərə qarşı işgəncələr və edamlar həyata keçirdi. Onun rəhbərliyi həmçinin Liviyanı digər ərəb ölkələri ilə birləşdirmək cəhdlərində uğursuzluğa düçar oldu.
Qəddafi 1970-ci illərdən etibarən İrlandiya Respublika Ordusu və Qərbi Almaniyadakı “Qırmızı Ordu Fraksiyası” kimi terror və partizan təşkilatlarını maliyyələşdirməyə başladı. 1970-ci illərin ortalarında isə “Qardaş Lider” və “İnqilabın Rəhbəri” kimi titullarla çağırılan Qəddafi sosialist və islam ideyalarını birləşdirən siyasi fəlsəfəsini “Yaşıl Kitab”da nəşr etdirdi. Bu kitab Liviyada məktəblərdə məcburi oxu materialına çevrildi.
1980-ci illərdə Qəddafi ilə Qərb arasındakı gərginlik artdı. 1986-cı ilin aprelində Qərbi Berlində amerikalı hərbçilərin ziyarət etdiyi bir gecə klubunda baş vermiş partlayışda iki nəfər, o cümlədən bir ABŞ əsgəri həlak oldu, 155 nəfər yaralandı. ABŞ prezidenti Ronald Reyqan buna cavab olaraq Tripolidəki hədəfləri, o cümlədən Qəddafinin iqamətgahını bombalamağa göstəriş verdi və onu “Yaxın Şərqin dəli iti” adlandırdı.
1988-ci il dekabrın 22-də London–Nyu-York marşrutu ilə uçan “Pan Am” 103 nömrəli təyyarəsi Lokerbi üzərində partladıldı. Nəticədə təyyarədə olan 259 nəfər nəfər öldü. ABŞ və Böyük Britaniya hücumda iki liviyalını ittiham etdi, lakin Qəddafi şübhəliləri təhvil verməkdən imtina etdi. O, həmçinin 1989-cu ildə Niger üzərində 170 nəfərin ölümünə səbəb olan fransız sərnişin təyyarəsinin partladılmasında şübhəli sayılan digər liviyalıları da təhvil vermədi.
Bunun nəticəsində BMT 1992-ci ildə Liviyaya iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi. 2003-cü ildə Liviya hadisələrə görə məsuliyyət götürməyə (amma günahı etiraf etmədən) və qurbanların ailələrinə 2,7 milyard dollar təzminat ödəməyə razılaşdıqdan sonra sanksiyalar aradan qaldırıldı. Qəddafinin hökuməti 1999-cu ildə Lokerbi şübhəlilərini təhvil vermişdi - onlardan biri bəraət aldı, digəri isə məhkum edildi. Elə həmin il Qəddafi kütləvi qırğın silahlarından imtina etməyə razılıq verdi və 2004-cü ildə Qərblə diplomatik münasibətlər bərpa olundu.
Qəddafi hər zaman mübahisəli şəxsiyyət olaraq qalırdı. O, səyahətlərində qadınlardan ibarət şəxsi mühafizə dəstəsi ilə gedir, rəngarəng geyimlər, medal dolu hərbi formalar geyinir və səfərləri zamanı qonaqları qəbul etmək üçün bədəvi tərzində çadır qururdu.
Hakimiyyətdə 40 ildən çox qaldıqdan sonra Qəddafi rejimi 2011-ci ilin fevralında, Misir və Tunis inqilablarından sonra Liviyada başlayan etiraz dalğası ilə sarsıldı. O, etirazları “məhv edəcəyini” bəyan etdi və nümayişçilərə qarşı silahlı repressiyalara başladı. Lakin avqust ayına qədər NATO-nun dəstəklədiyi üsyançı qüvvələr Tripolini ələ keçirdilər və keçid hökuməti quruldu. Qəddafi gizləndi, lakin 2011-ci il oktyabrın 20-də üsyançı qüvvələr tərəfindən ələ keçirildi və yerindəcə güllələnərək öldürüldü.