BAKI, AzerVoice
Məkkə -Ərəbistan yarımadasının şimalında, Batn-i Məkkə (Bəkkə) adlı vadidə salınmış qədim yaşayış məntəqəsidir. Şəhərin mərkəzində Kəbə yerləşir. Kəbənin əhatəsindəki çökəklik sahə “Bəthau Məkkə” adlanır və sel zamanı qumla dolduğu üçün tarixi mənbələrdə qeyd olunur.
Məkkənin relyefi həm çətin, həm də strateji xüsusiyyətlərə malikdir. Şəhər şərqdən Səfa və Mərvə təpələri, eləcə də Ebukubeys dağı, qərbdən Kuaykıan, cənub-qərbdən Sevr, şimal-şərqdən Nur (Hira) və Sebir dağları ilə əhatələnir. Həcc ziyarəti üçün vacib olan Ərəfat, Müzdəlifə və Mina əraziləri də Məkkənin şərq hissəsində yerləşir. Tarixi dövrlərdə Məkkənin Qırmızı dənizlə əlaqəsi əvvəl Şuaybe limanı, İslamdan sonra isə Ciddə limanı ilə təmin edilib.
Quranda Məkkə “əkin bitməyən vadi” kimi təsvir olunur (İbrahim 14/37). Şəhərin təbii bitki örtüyü seyrəkdir, əsasən tikanlı və bodur kol növlərindən ibarətdir. Quru və isti iqlimə malik olan şəhərdə yağışlar nizamsızdır, bu səbəbdən Məkkə tarix boyunca bir neçə dəfə daşqınlarla üzləşib.
Kəbə – dünyanın mərkəzi anlayışı
İslam coğrafiyaşünasları III (IX) əsrdən başlayaraq Kəbənin mərkəz olduğu dünya təsvirləri hazırlayıblar. Bu təsvirlərdə Yer kürəsi Kəbəni mərkəz götürən dairəvi sistem kimi təqdim olunur. Müsəlman alimlərinin şərhinə görə, təvaf zamanı Kəbə ətrafında dönmək – dünyanın öz oxu ətrafında fırlanmasının simvolik ifadəsidir.
Coğrafiyaşünas Bəlxi “ümmi’l-qura” – yəni “şəhərlərin anası” ifadəsinin Quranda məhz Məkkəni ifadə etdiyini bildirir.
Məkkə adının mənşəyi
Məkkənin adı ilk dəfə qədim yunan coğrafiyaşünası II Ptolemeyin əsərində Makoraba kimi çəkilir. Digər mənbələrdə şəhərin qədim adlarından biri olan Bekke Əhdi-Ətiqdə də yer alır (Zəbur, 84/6). Tədqiqatçılar bu adın tərcümələr zamanı dəyişdirildiyini ehtimal edirlər.
Səba və Həbəş dillərində “müqəddəs məbəd yeri” mənası verən makoraba sözünün Cənubi Ərəbistan qrafikasında “mkrb” formasında yazıldığı bildirilir. Ərəb dilində isə “makreb” – qurban yeri, müqəddəs məkan deməkdir. Buna görə də Məkkənin adı birbaşa Kəbənin mövcudluğu ilə bağlıdır.
Quranda şəhərin “Məkkə”, “Bəkkə”, “ümmi’l-qura”, “əl-bələdül-əmin”, “karyə”, “məad” kimi adlarla çəkilməsi onun dini və tarixi funksiyasının genişliyini göstərir. Klassik mənbələrdə Məkkə onlarla başqa ləqəblə də xatırlanır.
Məkkənin əsl dini əhəmiyyəti Kəbənin burada olmasından qaynaqlanır. Quranda Allahın evi olan Kəbənin məhz buraya yerləşdirildiyi bildirilir (Ali İmran 3/96).
İslamın “atamız” sayılan Hz. İbrahimin həyatının təsvirləri Əhdi-Ətiqlə uyğunluq təşkil edir. Quranda qeyd edilir ki, o, İsmaili və anası Həcəri Allahın əmri ilə Məkkəyə gətirmiş, burada Zəmzəm suyu möcüzəsi baş vermiş, sonra isə İsmail ilə birlikdə Kəbəni bərpa etmişdir (Bəqərə 2/125,127).
Zəmzəmin aşkarından sonra Yəmən mənşəli Curhum tayfası Məkkə ətrafında məskunlaşdı. İsmail ərəbcəni məhz bu tayfadan öyrəndi. Lakin zamanla Curhumlular bütpərəstliyə meyl etdi və şəhərə gələn zəvvarlara zülm göstərirdilər. Arim tufanından sonra Huzaa və Kinana tayfaları bölgəyə gələrək Curhum üzərində hakimiyyət qurdu.
Qureyşin yüksəlişi
V əsrdə Qusay ibn Kilab Məkkənin idarəsini öz əlinə keçirdi. Kəbənin qorunması və ziyarətçilərə xidmət sistemini yenidən təşkil etdi. Darün-Nədvə adlı ali qərar məclisini yaratdı. Qusaydan sonra idarəçilik Qureyş qəbiləsinin qolları arasında bölüşdürüldü. Onun oğlu Haşim beynəlxalq ticarət əlaqələri qurdu və Məkkəni Yaxın Şərqin əsas ticarət mərkəzlərindən birinə çevirdi.
Bizans, Roma, İran və Həbəşistan hökmdarları Məkkəni ələ keçirmək istəsə də uğur qazana bilmədilər. Ən məşhur hadisə Yəmən hakimi Ebrehənin Kəbəni dağıtmaq üçün göndərdiyi fil ordusunun uğursuz yürüşüdür. Bu hadisə Məkkənin nüfuzunu daha da artırdı.
Peyğəmbər Məhəmməd və İslam dövrü
Məhəmməd peyğəmbər İslamı Məkkədə yaymağa başladıqda Qureyş aristokratiyası ona qarşı çıxdı. Müsəlmanlar ağır təzyiq, işgəncə və sosial blokadaya məruz qaldı. Bir hissəsi Həbəşistana hicrət etdi. Daha sonra Mədinəyə köç baş verdi və iki şəhər arasındakı siyasi qarşıdurma Bədr, Uhud və Xəndək döyüşləri ilə davam etdi.
Hüdeybiyyə sülhü pozulduqdan sonra Peyğəmbər 630-cu ildə Məkkəyə hərəkət etdi. Şəhər döyüşsüz təslim oldu. Peyğəmbər ümumi amnistiya elan etdi, Kəbə bütlərdən təmizləndi, Bilal Həbəşi Kəbənin damında azan oxudu. Məkkəlilər qurban verilmədən azad edildi və “tüləqa” — azad edilənlər adlandırıldı.
Məkkə – sadəcə bir şəhər deyil, İbrahimi ənənənin mərkəzi, Kəbənin yerləşdiyi müqəddəs ərazi, İslam dünyasının qiblə mərkəzi, Ərəbistan tarixinin siyasi və ticarət mərkəzi olmuş şəhərdir. Onun tarixi həm din, həm coğrafiya, həm də sivilizasiyanın formalaşması baxımından bənzərsizdir.