BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Liviya milli böhranı 2020-ci ildəki vətəndaş müharibəsinin bitməsindən sonra daha da dərinləşməkdədir. İndi isə bu böhran yenidən dərinləşmiş parçalanma, təhlükə və tənəzzül səviyyəsinə çatır, paytaxt Tripolidə qısa müddətli silahlı toqquşmaların baş verməsi ilə vəziyyət daha da gərginləşib.
Zorakılığın qəfil baş verməsi bir çoxlarını təəccübləndirsə də, əslində genişmiqyaslı müharibə heç vaxt tam olaraq dayanmayıb. BMT siyasi keçid prosesinə nəzarəti ələ almasa və bu prosesi rəqib fraksiyaların əlindən qurtarmasa, zorakılığın yenidən alovlanması qaçılmaz olacaq. Bu vəziyyət təkcə Liviyanı deyil, Aralıq dənizi və Sahil bölgəsinin sabitliyini də təhdid edir.
Lakin BMT-nin atdığı hər bir addım yerli güclərin sərt reaksiyasına səbəb olduğu üçün təşkilat real təsir üçün daha qəti və koordinasiyalı beynəlxalq dəstəyə ehtiyac duyur.
Müharibə siyasətin davamıdır – Liviya bu həqiqətin açıq nümunəsidir
Son illərdə Liviyada baş verən münaqişə, həqiqi güc sahibi olan iki ailə arasında – Tripolidə Birləşmiş Milli Hökuməti idarə edən Dbeiba ailəsi ilə Benqazidə açıq şəkildə hərbi rejim quran Həftar ailəsi arasında gedən hakimiyyət mübarizəsi ətrafında cərəyan edib.
Bu dualist qarşıdurma uzun illər boyu bəziləri tərəfindən neo-kolonializm aləti, digərləri tərəfindən isə "mümkün siyasi razılaşma üçün adi vasitə" kimi qəbul edilib. Lakin bu yaxınlardakı zorakılıq bu yanlış təhlillərin nə qədər təhlükəli olduğunu bir daha sübut etdi.
Dbeiba mövqeyini qorumağa çalışır – Tripolidə qarşıdurma alovlanır
Baş nazir Əbdülhəmid Dbeiba, siyasi təsirini və dövlət resurslarına nəzarəti itirdiyi üçün silahlı dəstələrə qarşı genişmiqyaslı kampaniya başladıb. Bu qruplar əvvəllər hökumətini qoruyan müttəfiq olsa da, sonradan şantaj və təzyiq vasitəsinə çevrilib.
Dbeiba Türkiyə tərəfindən təlim görmüş Müdafiə Nazirliyinə tabe “444-cü Briqada”ya və Misrata şəhərindəki qüvvələrə arxalanaraq, Tripolidəki nüfuzlu milisiya liderlərindən biri olan Əbdülğanid əl-Kəkli (“Ğniva”)nı neytrallaşdırmağa çalışdı.
444-cü Briqada sürətlə Ğnivənin əsas mövqelərinə hücum edərək onların nəzarətində olan əraziləri ələ keçirdi.
Gərginlik genişlənir və siyasi mübarizə səngimir
Növbəti gün Dbeiba onun nəzarətində olmayan bütün silahlı qrupları buraxdığını və bazalarını müsadirə etdiyini elan etdi. Lakin bu addım “Səlfilər”lə əlaqəli Mitiga hava limanına nəzarət edən Xüsusi Cavab Gücü də daxil olmaqla digər qrupların müqaviməti ilə qarşılaşdı. Paytaxt bir gecədə dronlardan istifadə olunan dağıdıcı toqquşmaların şahidi oldu.
24 saat sonra neytral ordu birləşmələri atəşkəsə vasitəçilik etdi. Bu zaman Prezident Şurasının rəhbəri Məhəmməd əl-Mənfi Dbeibanın verdiyi qərarları ləğv edən sərəncam imzaladı.
Tripoli sakinləri küçələrə axışaraq Dbeibaya və bütün siyasi elitanın məsuliyyət daşıdığına inandıqları yoxsulluğa etiraz etdilər. Lakin bu xalq etirazları tezliklə Dbeiba əleyhinə yönəldilmiş aksiyalara çevrildi. Mühafizəkar qüvvələr bu etirazlardan Dbeibanın istefasını tələb edən planlı kampaniyalar yaratmaq üçün istifadə etdilər.
Gecə saatlarında silahlı şəxslər Baş Nazir Aparatına hücum etdilər, yollar bağlandı, iki nazir istefa verdi. Bu isə Dbeibanın vəziyyətinin çıxılmaz olduğunu göstərmək və beynəlxalq ictimaiyyəti onun devrilməsinə razı salmaq məqsədi daşıyırdı.
Reaksiyalar Dbeibanın xeyrinə dəyişir – Diplomatik fürsət
Lakin zorakılığın artması xalqın rəğbətini radikal qüvvələrdən çəkdi. Polisə hücumlar, əsas yolların bağlanması və digər təxribatlar Dbeibaya özünü daha "mərtəbəli və sabit siyasətçi" kimi təqdim etmək imkanı verdi.
Bəzi əcnəbi diplomatlar qarşısında Dbeiba özünü “orta yolçu” lider kimi tanıtmağı bacardı, xüsusilə əleyhdarlarının işgəncə, sui-qəsd və təhdidlərə əl atdığı bir şəraitdə.
Aqilə Salehin uğursuz planları və konstitusiya problemi
Xalq dəstəyi olmayan Parlament rəhbəri Aqilə Saleh, xalq etirazlarını bəhanə edərək yeni Baş nazir təyin etməyə çalışdı, lakin kifayət qədər deputat toplaya bilmədi və proses hüquqi əsasdan məhrum oldu.
Əlavə olaraq, Salehin özü də üç il əvvəl Tobruq parlament binası etirazçılar tərəfindən yandırıldıqdan sonra Benqazidəki müvəqqəti qərargahdan parlamenti idarə edir, bu da onun dediklərini qeyri-ciddi göstərir.
BMT-nin zəifliyi
2020-ci ildəki müharibədən sonra BMT və Berlin Prosesi ölkələri Liviyada siyasi keçidə rəhbərlik etməyə çalışdı, lakin bu cəhdlər nəticəsiz qaldı.
İndi isə, əgər BMT və beynəlxalq birlik Dbeibanı devirmək üçün təşkil olunan təxribatları dayandırmasa, bu ölkəni yeni və daha dağıdıcı bir müharibəyə sürükləyə bilər.
Liviya artıq əsl suverenliyini itirib: hökumət öz paytaxtına nəzarət edə bilmir, parlament işləmir, vətəndaşlar liderləri tanımır. Yalnız qəti beynəlxalq müdaxilə və real mexanizmlərlə dəstəklənmiş qərarlar vəziyyəti xilas edə bilər.
Bu müdaxilə aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:
- Siyasi prosesi pozanlara qarşı hədəfli sanksiyalar (aktivlərin dondurulması, səyahət qadağası)
- Hərbi cinayətkarların Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə verilməsi
- Mərkəzi Bank və neft gəlirlərinin beynəlxalq nəzarəti, qeyri-qanuni silahlı qrupların maliyyə resurslarının kəsilməsi
Əgər bu həyata keçirilməzsə, Liviya nəzarətsiz, qəfil və qeyri-sabit bir müharibəyə yenidən qayıda bilər – bu dəfə daha təhlükəli və dağıdıcı formada.
