BAKI, AzerVoice Analitik təhlil Mərkəzi
Nüvə gərginliyinin artdığı və ABŞ daxilində mövqelərin ziddiyyət təşkil etdiyi bir şəraitdə, İranla əldə olunacaq mümkün razılaşma daha çox taktiki bir manevr kimi görünür, nəinki strateji bir dönüş nöqtəsi.
Bəzi dairələr bu razılaşmanın müharibənin qarşısını alacağına ümid etsə də, Ağ Evin siyasətindəki ziddiyyətli siqnallar və danışıqlardakı qeyri-müəyyənlik göstərir ki, bu addım, əhəmiyyətinə baxmayaraq, ABŞ-ın Yaxın Şərqdə daha geniş və sistemli yanaşmasından təcrid olunmuş vəziyyətdə qalır.
Vaşinqtondakı ərəb mərkəzinin araşdırmaçısı Daniel Bromberqin fikrincə, Tehranla gərginliyin azaldılması ABŞ-a qısa müddətli nəfəs imkanı versə də, problemi kökündən həll etmir. İrandakı regional layihələr, Fələstin-İsrail münaqişəsinin həll edilməməsi və Yaxın Şərqdəki ABŞ müttəfiqləri arasındakı parçalanmalar kimi struktur problemlər olduğu kimi qalır.
Bu "sövdələşmə" sadəcə təxirəsalıcı bir həllə çevrilə bilər, halbuki region daha çox geniş və davamlı yanaşmaya ehtiyac duyur.
Son həftələrdə İranın sərt xətt tərəfdarları ABŞ-ın prezident Donald Trampın rəhbərliyi ilə yenidən nüvə danışıqlarına başlaması ilə bağlı narahatedici xəbərdarlıqlar səsləndiriblər.
İranlı müşahidəçilərdən biri qeyd edib ki, "rejim, Ağ Evdə ümidsizliyin qoxusunu aldığı anda müxtəlif danışıqlar mövqelərindən sui-istifadə edəcək."
Ağ Evin baş danışıqları nümayəndəsi Stiven Witkoff 14 aprel tarixində bildirib ki, "İranın 3,67 faizdən artıq uran zənginləşdirməyə ehtiyacı yoxdur." Bu mövqe, ABŞ-ın təhlükəsizlik müşaviri Maykl Valtz və digər sərt mövqelilərin dəstəklədiyi "sıfır zənginləşdirmə" tələbi ilə ziddiyyət təşkil edib. Ertəsi gün, 15 aprel tarixində isə Witkoff "İranın zənginləşdirmə və nüvə silahlanma proqramını tamamilə dayandırmalı olduğunu" elan edib.
Əslində problem İranın Ağ Evdəki çaşqınlığı hiss etməsində deyil, ABŞ administrasiyasının iki əsas variant arasında seçim etməli olmasındadır:
- Birincisi: İranın aşağı səviyyəli zənginləşdirmə imkanlarını ciddi nəzarət altında qorumaq qarşılığında böyük sanksiya yüngülləşməsi ilə əldə olunacaq danışıqlı bir razılaşma.
- İkincisi: İranın nüvə proqramını məhv etmək məqsədilə hərbi müdaxilə.
Vaşinqtondakı sərt xətt tərəfdarları və İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu isə hərbi variantı dəstəkləyirlər. Trampın onların mövqeyini rədd edəcəyindən qorxan bu qüvvələr danışıqlara qarşı sərt ritorikanı gücləndiriblər.
Lakin müxtəlif mənbələrdən (İran və İsrail daxil olmaqla) gələn məlumatlar göstərir ki, 19 aprel tarixində Witkoff və İranlı danışıqlarçılar arasında keçirilən dolayı danışıqlarda əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunub.
İndi isə əsas məsələ yalnız razılaşmanın riskləri və faydaları deyil, həm də bu razılaşmanın daha geniş bir regional strategiyaya necə yerləşdiriləcəyi məsələsidir.
Mümkün risklər
İranla razılaşma uzunmüddətli risklər daşıyır. Tehran zənginləşdirmə və plutonium istehsalı fəaliyyətlərini gizlədə və ya nəzarət mexanizmləri zəiflədikcə proqramı sürətləndirə bilər.
Ağ Ev, ehtimal ki, sərt yoxlamalarla zənginləşməni məhdudlaşdıran bir saziş əldə etməyə çalışacaq, lakin İran bu tələblərə müqavimət göstərə bilər.
Bundan əlavə, İranın ali rəhbəri Əli Xamenei və İnqilab Keşikçiləri Korpusu raket proqramının danışıqlar mövzusu olmasını rədd ediblər. Bu, o deməkdir ki, İran ballistik raket imkanlarını artırmağa davam edə bilər ki, bu da İsrail və ərəb qonşularını narahat edir.
Sanksiyaların yüngülləşməsi də İrana "müqavimət oxu"nu (Hizbullah, Suriya və digər qruplar) yenidən qurmaq üçün vaxt və resurslar qazandıra bilər. Bu resurslar İsrailin Hizbullaha endirdiyi ağır zərbələr və Suriyadakı müttəfiq rejimin zəifləməsi fonunda İran üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Bununla belə, razılaşma mühüm üstünlüklər də təmin edə bilər. Razılaşma İran daxilində sərt xətt tərəfdarlarının təsirini azalda, islahatçı qanadın mövqeyini gücləndirə bilər.
Son bir ildə İran sərt xəttçiləri iqtisadi çöküş və zəifləyən "müqavimət oxu" səbəbindən ciddi çətinliklərlə üzləşib. Bu da islahatçılara daxili siyasətdə müəyyən üstünlüklər qazandırıb.
Bununla belə, bu proses İranda liberal demokratiyanın yaranmasına gətirib çıxarmayacaq. Amma daxili siyasi təzyiqlərin yumşalmasına və daha geniş xarici əməkdaşlığa imkan verə bilər.
Hətta İranın yeni prezidenti Məsud Pezeşkianın islahatçılarla birlikdə daha çevik koalisiyalar qurması ehtimalı var. Lakin sərt xətt tərəfdarları bu prosesi sabotaj etməyə çalışacaq.
Razılaşmanın başqa bir üstünlüyü isə İranın nüvə silahı əldə etmək istiqamətindəki riskli addımlarını ləngidə bilər. ABŞ kəşfiyyatına görə, İranın hazırda bir və ya bir neçə nüvə bombası üçün kifayət qədər zənginləşdirilmiş uranı var. Ancaq tam işlək bir "ikinci zərbə" qabiliyyəti üçün çoxlu sınaqlar və sistemlər lazımdır.
İranın bu istiqamətdə irəliləməsi ABŞ və İsrail tərəfindən böyükmiqyaslı hərbi müdaxilə riski yaradar ki, bu da İranın hazırkı rəhbərliyinin ən çox qorxduğu ssenaridir.
Regional təhlükə və mümkün nəticələr
Əgər razılaşma əldə olunmasa, ABŞ, İsrail və İran arasında genişmiqyaslı qarşıdurma baş verə bilər ki, bu da dünya iqtisadiyyatına təsir edəcək bir neft böhranına səbəb ola bilər.
Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, hər hansı ABŞ-İsrail hücumu İranın nüvə proqramını yalnız illərlə gecikdirə, lakin tam məhv edə bilməz. Bu isə İrandan Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən çıxmaq və tam nəzarətsiz nüvə proqramı qurmaq kimi daha radikal addımlar atmağa sövq edə bilər.
Hətta bu, Yaxın Şərqdə nüvə silahlanması yarışına da yol aça bilər. Ərəb dövlətləri, xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanı, öz nüvə proqramlarını inkişaf etdirmək üçün hərəkətə keçə bilər.
Əgər İran üzərinə böyük bir hücum həyata keçirilsə, sərt xəttçilər tam nəzarəti ələ alar və ölkə Şimali Koreyaya bənzər qapalı, militarist bir rejimə çevrilə bilər. Bu isə İranı təkcə regiondan deyil, həm də Çin və Rusiyadan təcrid edərdi.
İsrailin dilemma
İsrailin sabiq ABŞ səfiri Maykl Oren bildirib ki, ABŞ-İran danışıqları fonunda İsrail "ən pis ssenariyə hazırlaşmalı" və "ABŞ-dan güclü təhlükəsizlik zəmanətləri əldə etməlidir".
Ancaq ABŞ-ın İsrailə "bunker dağıdan" bombalar və strateji bombardmançı təyyarələr verməkdən imtina etməsi Tramp administrasiyasının da bölgə ilə bağlı geniş və ardıcıl strategiyasının olmadığını göstərir.
Nəticədə, İranla mümkün razılaşma ABŞ-ın Yaxın Şərqdə ardıcıl bir strategiya qurması zərurətini dəyişdirmir. Mövcud vəziyyət isə həm İranı, həm də İsraili daha çətin seçimlərlə üz-üzə qoyur.
