İranın 12 günlük müharibədə itirdikləri və qazandıqları nədir?

BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

Bəlkə də İranın İsraillə 12 günlük müharibədə ən çox itirdiyi şey, özünü regionda və dünyada necə təqdim etdiyinə dair narrativi oldu – həm beynəlxalq aləmdə, həm də öz xalqı qarşısında. İran son iyirmi ildə yalnız İsrailə deyil, “böyük şeytan” saydığı ABŞ-a qarşı da məğlubedilməz güc kimi təqdim olunurdu.
İran eyni zamanda iddia edirdi ki, bir neçə gün ərzində İsraili xəritədən silə bilər, habelə Bağdad, Beyrut, Dəməşq, Səna və Qəzza da daxil olmaqla bir neçə ərəb paytaxtına nəzarət edir. Lakin bu savaş göstərdi ki, bu iddiaların əksəriyyəti reallıqda sınaqdan çıxmadı və tez etibarsızlaşan şüarlardan başqa bir şey deyildi.

Nüvə proqramı, silah anbarı və liderlər: İranın real itkiləri

Bu müharibə çərçivəsində – sadəcə 12 gün ərzində – İran üç onillik ərzində qurduğu və on milyardlarla dollar vəsait sərf etdiyi əsas nüvə obyektlərini itirdi. Bununla yanaşı, çoxsaylı raket bazaları, hərbi rəhbərləri və nüvə alimlərindən ibarət elita da itirildi. Həmçinin, İsrail İranın hərbi infrastrukturu və şəhər mühitini də ciddi şəkildə hədəf alaraq əhəmiyyətli dərəcədə dağıtdı.

İran bu itkilərlə yanaşı öz imicini də – yəni “müqavimət blokunun lideri” obrazını – itirmiş oldu.
Xüsusilə İsrailin Qəzzaya qarşı soyqırımı səviyyəsində həyata keçirdiyi hücumlara 20 ay ərzində kənardan baxması, HƏMAS-ı taleyin ixtiyarına buraxması bu mövqeni daha da zəiflətdi. Həmçinin, İranın özünün “müqəddəs tacı” və gözbəbəyi saydığı Hizbullaha heç bir real dəstək verməməsi, Suriyada isə rejimin çökməsindən sonra geri çəkilməsi, onun bu sahədəki iddialarına son qoydu.

Strategiyanın uğursuzluğu: İranın özünə “neytrallıq” zərbəsi

Bu vəziyyət belə bir sual doğurur: İran rəhbərliyinin tərəflərdən uzaq durmaq (neytrallıq) strategiyası nə dərəcədə düzgün idi? Bu taktika İsrailin İranın müttəfiqlərini bir-bir zəiflətməsinə şərait yaratdı. Nəticədə, İsrailin birbaşa İranı hədəf alması üçün zəmin yaranmış oldu. Bu sual, İranın illərlə qurduğu, İsraili hədələməyə və onun məğlub olacağını vəd edən ritorikasına tamamilə ziddir.

Əlbəttə, bu o demək deyil ki, İranın müharibənin əvvəlində birbaşa müdaxiləsi İsrailin hərəkətlərini dayandıracaqdı. Lakin bu, İsrailin Qəzzada və Livanda etdiklərini çətinləşdirə bilərdi, Suriyanın rejiminin dağılmasını gecikdirə və İranın özü ilə bağlı hücumları ləngidə bilərdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, İranın bu kimi müdaxiləsi regionu daha da qəddar, dağıdıcı və ABŞ tərəfindən açıq şəkildə dəstəklənən bir müharibəyə sürükləyə bilərdi. İsrailin öz arsenalında nüvə silahı və ya "Qiyamət silahı" saydığı vasitələri saxlaması isə bu ehtimalı daha da qorxulu edir.

Çoxqütblü dünya fikrinin çöküşü

İranın itkiləri təkcə maddi və strateji deyildi. Tehranın uzun müddətdir təbliğ etdiyi "çoxqütblü dünya" anlayışının zəifliyi də üzə çıxdı. ABŞ-ın tezliklə süqut edəcəyi, İsrailin zəifləyəcəyi kimi fikirlər – onların əksinə olaraq – fəaliyyətsiz və təsirsiz qalan BRİKS ölkələrinin (Çin, Hindistan, Rusiya, Braziliya, Cənubi Afrika) davranışı fonunda tam tərsinə sübut olundu.

Bu dövlətlər, nə siyasi, nə iqtisadi, nə texnoloji, nə də hərbi sahədə ABŞ-ın və ya İsrailin atdığı addımlara əhəmiyyətli müqavimət göstərə bilmədilər. Bu isə Tehran üçün ideoloji və diplomatik məğlubiyyət idi.

İsrailin “qələbəsi”: Nəticəmi, yoxsa illüziya?

İsrail isə, xüsusilə Binyamin Netanyahunun rəhbərlik etdiyi millətçi və dini-sağçı hökumət dövründə, həm daxili, həm regional, həm də beynəlxalq səviyyədə özünü “qalib” kimi təqdim etdi. İsrailin əldə etdiyi əsas nəticələr kimi aşağıdakı məsələlər göstərilir:

1. İordan çayından Aralıq dənizinədək olan ərazidə fələstinlilər üzərində nəzarətin gücləndirilməsi

2. “Müqavimət ” blokunun darmadağın edilməsi fonunda regionda onillərlə təhlükəsiz mühitin yaradılması

3. Yaxın Şərqdə tək regional güc kimi mövqe qazanması

4. İranın nüvə silahı istehsalı imkanlarının məhdudlaşdırılması

5. İranın öz sərhədləri daxilində saxlanılması

6. İsrailin Qərb tərəfindən təminat altına alınan regional üstün güc kimi tanınması

Bununla belə, qələbə və məğlubiyyət anlayışları bu cür mürəkkəb geosiyasi qarşıdurmalarda nə tam qətidir, nə də sabitdir. Məsələn, İranla İsrail arasında əhali sayı, ərazi, təbii resurslar baxımından ciddi fərq var və bunların hamısı İranın xeyrinədir. Lakin İsrail öz resurslarını – xüsusilə insan kapitalını – daha səmərəli şəkildə istifadə edir.

İqtisadi göstəricilər bunu aydın şəkildə əks etdirir: İsraildə adambaşına düşən gəlir ildə 55 min dollar, İranda isə cəmi 4400 dollardır. İranın illik ixrac həcmi 71 milyard dollar (əsasən neft və qaz), İsrailin isə 77 milyard dollardır – bu isə əsasən texnoloji və sənaye məhsullarıdır.

Sonda nə baş verdi? İran nə qazandı?

Aydındır ki, İran çox şey itirdi – nüfuz, hərbi və texnoloji güc, ideoloji təsir və beynəlxalq imic. Lakin bu müharibəni daha geniş miqyasda ölkə daxilinə yayılmadan sonlandırmaqla İran özünü və cəmiyyətini qorudu. Bu, Tehran üçün taktiki qazanc sayılabilir.

Amma bu o demək deyil ki, bu mərhələdə müharibənin tam dayanacağına əminlik var. Hələlik bu yalnız ilk 12 günün nəticəsidir.

Digər tərəfdən, İsrail bu müharibədə çox irəlilədi, lakin əgər gələcəkdə daha güclü ordularla qarşılaşarsa və davamlı müqavimətə məruz qalarsa, bu onun cəmiyyətində müxtəlif suallar doğura bilər. İsrail gələcəkdə ya “normal dövlət”ə çevrilmək, ya da “Sparta modeli”ni qorumaq dilemması qarşısında qala bilər – yəni ya qonşularla birgəyaşama və hüquqi sistem qurmaq, ya da divarlarla əhatələnmiş, daim təhlükədə olan silahlı dövlət olaraq qalmaq.

Netanyahunun İsrail üçün əldə etdiyi bu “nailiyyətlər” ona qarşı gələcək seçkilərdə bumeranq effekti ilə qayıda bilər – çünki bu müharibə İsrailin tarixində görünməmiş miqyas və davamlılığa malik bir qarşıdurma olaraq yadda qaldı.

İran özünü qorudu, İsrail öz gələcəyini riskə atdı

İran, nə qədər ki, öz mövqeyindən, iddialarından və liderlik arzusundan çox şey itirmiş kimi görünür, müharibəni daha geniş fəlakətə çevirmədən sonlandıraraq öz daxilində sabitliyi qorumağı bacardı. Bu isə siyasi və strateji mənada özünə dönüş deməkdir.

Lakin bu nəticələr hələ ilkin xarakter daşıyır – gələcəkdə baş verəcək hadisələr bu balansı tamamilə dəyişə bilər.