Qarabağdan Qəzzaya uşaqların qətli: Vicdanın sınağı

BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

Uşaqların beynəlxalq müdafiəsi günü – 1 iyun, 1950-ci ildən etibarən bir çox ölkədə qeyd olunur. Bu günün əsas məqsədi – uşaqların hüquqlarını müdafiə etmək, onların xoşbəxt və təhlükəsiz mühitdə böyüməsini təmin etmək, istismar, zorakılıq və təhsilsizlik kimi problemlərə diqqət çəkməkdir.

Bu günün təşəbbüsü 1949-cu ildə Parisdə keçirilmiş Beynəlxalq Demokratik Qadınlar Federasiyasına aiddir. Təşkilat uşaqların həyatını qorumağın, onların rifahını yüksəltməyin və qlobal miqyasda sülhü möhkəmləndirməyin yollarını müzakirə etmiş və nəticədə 1 iyun Uşaqların Müdafiəsi Günü elan olunmuşdur.

Azərbaycanda uşaqlara göstərilən münasibət

Azərbaycanda uşaqların hüquqları dövlət səviyyəsində qorunur. 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası BMT-nin "Uşaq Hüquqları Konvensiyası"na qoşulmuş və 1998-ci ildə “Uşaq Hüquqları haqqında” Qanun qəbul olunmuşdur. Bu sənədlər uşaqların təhsil, sağlamlıq, müdafiə və inkişaf hüquqlarını təmin etmək üçün hüquqi əsas yaradır.

Azərbaycanda uşaqlar üçün müasir təhsil, səhiyyə və sosial müdafiə proqramları fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda, aztəminatlı və şəhid ailələrinin uşaqları üçün xüsusi dəstək proqramları həyata keçirilir. Lakin regionlarda və ucqar kəndlərdə bəzi sosial problemlər hələ də qalmaqdadır.

Qarabağ müharibəsində həlak olan uşaqlar

Ermənistanın Azərbaycana qarşı apardığı işğal siyasəti nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlı uşaq həyatını itirmişdir. Qarabağ münaqişəsi zamanı qətlə yetirilmiş, şikəst edilmiş və ya itkin düşmüş uşaqların sayı yüzlərlə ölçülür.

Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinin (Ombudsman) hesabatlarına əsasən, 1990-cı illərdə baş vermiş I Qarabağ müharibəsi və 2020-ci il Vətən müharibəsi zamanı yüzlərlə uşaq zərər görmüş, valideynlərini itirmiş, psixoloji və fiziki travmalar yaşamışdır.

Xocalı soyqırımında öldürülən uşaqlar

1992-ci il fevralın 26-da baş vermiş Xocalı faciəsi zamanı 613 mülki azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Onlardan 63-ü uşaq olub. Həmçinin 76 uşaq müxtəlif dərəcəli xəsarət alıb, 25 uşaq isə valideynlərini itirib. 130-dan çox uşaq isə girov götürülüb və bir çoxunun taleyi hələ də məlum deyil.

Bu faciə, beynəlxalq hüquq normalarına görə, insanlığa qarşı cinayət sayılır və uşaqlara qarşı törədilmiş vəhşilik beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətində qalmalıdır.

Dünyada ən çox uşaq əhalisi olan ölkələr

2024-cü ilin statistik məlumatlarına əsasən dünyada ən çox uşaq əhalisi olan ölkələr bunlardır:

1. Hindistan – 440 milyondan çox uşaq
2. Çin – 250 milyon (bəzi mənbələrdə daha az)
3. Nigeriya – 110 milyon
4. İndoneziya – 80 milyon
5. Pakistan – 75 milyon

Ümumiyyətlə, dünya əhalisinin təxminən 26%-i 0–14 yaş arası uşaqlardır.

Uşaq işçilərin sayı: Qlobal mənzərə

BMT-nin Əmək Təşkilatının (ILO) 2023-cü il hesabatına görə, dünyada təxminən 160 milyon uşaq işləyir, yəni hər 10 uşaqdan 1-i əmək fəaliyyətinə cəlb olunub.

Uşaq əməyinin əsas sahələri:

• Kənd təsərrüfatı: 70%
• Xidmət sahəsi: 20%
• Sənaye: 10%

Ən çox uşaq işçi olan ölkələr

Uşaq əməyinin ən geniş yayıldığı ölkələr aşağıdakılardır:

1. Nigeriya
2. Hindistan
3. Bangladeş
4. Konqo Demokratik Respublikası
5. Efiopiya

Bu ölkələrdə uşaqlar əsasən ağır kənd təsərrüfatı işlərində, mədənlərdə və tekstil sektorunda işləməyə məcbur qalırlar.

Dünyada uşaqların üzləşdiyi əsas problemlər

Uşaqlar dünyada bir çox təhlükə ilə üzləşirlər:

• Təhsil hüququnun pozulması
• Aclıq və səfalət
• Uşaq istismarı və zorakılığı
• Cinsi istismar və erkən evliliklər
• Uşaq əsgər kimi istifadə
• Qaçqınlıq və müharibə şəraiti
• Sağlamlıq və peyvənd imkanlarının olmaması

Dünyada ən çox uşaq ölümü

UNICEF-in 2023-cü il məlumatına əsasən, hər il dünyada təxminən 5 milyon uşaq (5 yaşadək) həyatını itirir. Ən yüksək uşaq ölüm səviyyəsi aşağıdakı ölkələrdə qeydə alınıb:

1. Nigeriya
2. Hindistan
3. Konqo DR
4. Pakistan
5. Efiopiya

Əsas səbəblər: ishal, pnevmoniya, malyariya, qidalanma çatışmazlığı və tibbi xidmətlərin əlçatan olmaması.

Qəzzada uşaq ölümü

2023–2024-cü illərdə Qəzzada baş verən müharibə nəticəsində 14.000-dən çox uşaq İsrailin hərbi əməliyyatları nəticəsində həlak olub. Bu, müasir tarixdə uşaq qətliamı baxımından ən ağır hadisələrdən biridir.

BMT və UNICEF bu statistikanı “utancverici və dözülməz” adlandırıb. Qəzzada uşaqlar həm fiziki, həm də psixoloji olaraq tükənmə nöqtəsinə çatıb.

2023-cü ilin 7 oktyabr tarixində başlayan İsrailin Qəzza zolağına qarşı hərbi kampaniyası nəticəsində bölgədəki uşaqlar misli görünməmiş bir humanitar fəlakətlə üz-üzə qaldı. Rəqəmlər yalnız statistika deyil – hər biri bir həyat, bir ümid, bir gələcək deməkdir. Bu yazıda Qəzzada uşaq ölümü ilə bağlı rəqəmlər, səbəblər, beynəlxalq hüquqi və vicdani reaksiyalar təfsilatı ilə təqdim olunur.

Soyqırıma bənzər miqyas: Rəqəmlər danışır

BMT-nin Uşaq Fondu (UNICEF), BMT Baş Katibliyi, "Save the Children" və Fələstin Səhiyyə Nazirliyinin məlumatlarına görə:

• 14,000-dən çox uşaq 2023-cü ilin oktyabrından 2024-cü ilin may ayına qədər Qəzzada öldürülüb.
• 20,000-dən artıq uşaq yaralanıb, çoxu əllərini, ayaqlarını, görmə və eşitmə qabiliyyətlərini itirib.
• 1 milyondan çox uşaq psixoloji travma yaşayır.
• Orta hesabla hər gün 100-dən çox uşaq həlak olur və ya xəsarət alır.

Bu, müasir müharibələr tarixində ən yüksək uşaq ölüm göstəricilərindən biridir.

Qəzzada uşaqların ölümünə yalnız raketlər səbəb olmur. Onların həyatını məhv edən çoxqatlı səbəblər var:

1. Birbaşa hücumlar: Hava zərbələri və artilleriya atəşləri zamanı məktəblər, xəstəxanalar və sığınacaqlar hədəfə alınır.
2. Səhiyyə sisteminin çöküşü: Yaralı uşaqlar üçün cərrahi müdaxilə mümkün olmur. Təxliyə şansı olmayan minlərlə uşaq infeksiya, qanaxma və ya dərmansızlıq səbəbilə ölür.
3. Qida çatışmazlığı və aclıq: BMT-yə görə, Qəzzada 500 mindən çox uşaq kəskin qida çatışmazlığı yaşayır. Körpə ölümü halları bu səbəbdən artır.
4. Su və gigiyena böhranı: İçməli su ehtiyatları tükənib, çirkab suların daşıdığı xəstəliklər – ishal, vəba, hepatit – yayılıb.
5. Mənəvi və psixoloji travma: Uşaqlar gündəlik olaraq yaxınlarının cəsədlərini görür, bombaların səsi altında yatır, məktəblərinin yerində dağıntılarla qarşılaşırlar. Minlərlə uşaq danışma, yerimə və normal psixoloji funksiyalarını itirib.

UNICEF, BMT, Human Rights Watch və Amnesty International kimi beynəlxalq qurumlar dəfələrlə atəşkəs çağırışları etsə də, qlobal siyasi iradə bu çağırışlara cavab verməkdə aciz qalıb.

• BMT Baş Katibi António Guterres bəyan edib: “Qəzzada uşaqlar sadəcə öldürülmür – onların uşaqlığı məhv edilir.”
• UNICEF-in icraçı direktoru bildirib: “Bu miqyasda uşaq itkisi əsla normal və ya qəbul edilə bilən deyil.”

İsrailə qarşı soyqırım ittihamı ilə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə başvuran Cənubi Afrika Respublikası, bu prosesin hüquqi əsasını "uşaqlara qarşı sistematik və məqsədyönlü zorakılıq" ilə izah edib.

Beynəlxalq hüquq nə deyir?

• Uşaq Hüquqları Konvensiyası (CRC): Uşaqların yaşamaq, inkişaf, təhsil və müdafiə hüquqları pozulub.
• Cenevrə Konvensiyası: Mülki şəxslərə və xüsusilə uşaqlara qarşı hərbi zorakılıq müharibə cinayətidir.
• Soyqırım Konvensiyası: “Əhali qruplarının qismən və ya tam məhv edilməsinə yönəlmiş əməllər” soyqırım sayılır – bu, hazırda Qəzza üçün müzakirə olunur.

Qəzzada bu gün böyüyən uşaqların çoxunun gələcəyi yoxdur. Onlar nə normal təhsil ala bilir, nə də oyun oynaya bilir. Minlərlə uşaq əlil, yetim və evsiz qalıb. Bütün bir nəsil itirilmiş gələcək simvoluna çevrilib.

Müasir dünyada uşaq istismarı: Rəqəmsal və fiziki təhlükələr

Müasir dövrdə uşaq istismarı yalnız fiziki və cinsi zorakılıqla məhdudlaşmır. Rəqəmsal texnologiyaların geniş yayılması ilə onlayn istismar, pornoqrafiyaya məcburetmə, cyber-bullying (kiber zorakılıq) kimi hallar artıb.

UNICEF-in hesabatına görə, hər 10 uşaqdan 6-sı həyatında ən az bir dəfə zorakılığa məruz qalır. İstismar halları bəzən ailə daxilində, bəzən isə məktəbdə və ya internet üzərindən baş verir.