BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Kral Əbdüləziz Al Səud ilə ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt arasında Süveyş kanalında, "USS Quincy" döyüş gəmisində baş tutan tarixi görüşdən on ildən artıq əvvəl amerikalı mütəxəssislər artıq Səudiyyə Ərəbistanına gəlmiş və tədricən ölkənin şərqində, Fars körfəzi sahilində Amerika icması formalaşmışdı. Bu icma, Qırmızı dənizdən Fars körfəzinə qədər uzanan və müqəddəs torpaqları, zəngin təbii ehtiyatları olan yeni dövlətin ABŞ ilə erkən təmaslarının əsasını təşkil etmişdi. Bu zaman ABŞ Avropa imperiyalarını, xüsusilə də "Şərqi Süveyşdən" çəkilməyə başlayan Britaniyanı əvəz etməyə hazırlaşırdı.
Səudiyyə-ABŞ münasibətləri 90 ildən çoxdur ki, iqtisadi maraqlara əsaslanan bir sistem üzərində qurulmuş və beynəlxalq miqyasda etibarlı bir siyasi tərəfdaşlığa çevrilmişdir. Münasibətlər hər iki ölkə üçün əlamətdar olan bir dövrdə başlamışdı: Səudiyyə Ərəbistanının birləşməsindən (23 sentyabr 1932) cəmi bir il sonra, 29 may 1933-cü ildə Səudiyyə dövləti Kaliforniya Standard Oil Company (Socal) ilə neft axtarışı üçün imtiyaz sazişi imzaladı.
Kral Əbdüləziz Al Səudun adından maliyyə naziri Abdullah əs-Süleyman tərəfindən imzalanan bu saziş, "Socal" (hazırda Chevron) şirkətini təmsil edən Lloyd Hamilton tərəfindən qəbul olundu. Bu məqsədlə "California Arabian Standard Oil Company" (CASOC) adlı bir törəmə şirkət yaradıldı.
İmtiyaz müqaviləsi 60 illik müddətə verildi. 1973-cü ildə Səudiyyə dövləti Aramco-nun 25% hissəsini aldı, 1974-cü ildə bu pay 60%-ə, 1980-ci ildə isə 100%-ə çatdı. 1988-ci ildə isə rəsmi olaraq "Saudi Arabian Oil Company – Aramco" yaradıldı.
Amerikalılar Zəhranda
XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində amerikalıların Fars körfəzi bölgəsindəki fəaliyyəti əsasən missioner səfərləri və tibbi xidmətlərə yönəlmişdi. 1890-cı ildə Bəhreynə ilk amerikalı missionerlər gəldi, 1903-cü ildə bölgədə "Meyson" adlı 24 çarpayılıq ilk xəstəxana açıldı. 1914-cü ildə Küveytdə də oxşar bir xəstəxana fəaliyyətə başladı.
Lakin Səudiyyə torpaqlarında missionerlik fəaliyyəti yox idi. İki ölkə arasındakı ilk real əlaqə neft vasitəsilə quruldu. 1933-cü ildə imzalanan sazişdən sonra amerikalılar Səudiyyə Ərəbistanına gəldi. İlk dəstə mütəxəssislər Zəhrana yerləşdi. 1935-ci ildə amerikalı kəşfiyyatçılar səhralarda araşdırmalara başladılar. Başlanğıcda uğursuzluqlar yaşansa da, "Socal" şirkətinin baş geoloqu Maks Staynkinin rəhbərliyi ilə 1938-ci ildə kommersiya dəyərində neft aşkar olundu.
1938-ci ilin 4 mart tarixində Zəhrandakı “Dəmmam quyu №7”-dən neftin çıxması Səudiyyə və dünya enerji tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Bu quyu sonradan “Xeyir quyu” adlandırıldı.
Neftin İlk Göndərişi
1939-cu ilin yazında kral Əbdüləziz böyük bir nümayəndə heyəti ilə Zəhrana səfər etdi. O, qırmızı qumlarla örtülmüş Dəhnə səhrasını keçərək, Fars körfəzindəki sahilə çatdı. Bu səfər zamanı 69 km uzunluğunda olan Dəmmam sahəsindən Rəs Tənurə limanına qədər neft boru kəməri də tamamlanmışdı. Burada kral Əbdüləziz ilk neft tankerini doldurulmasında şəxsən özü iştirak etdi. Bu, 1 may 1939-cu ildə Səudiyyənin ilk neft ixracı oldu.
Neft hasilatının başlanması ilə eyni vaxtda II Dünya Müharibəsi başlayırdı. Müharibə neftin və Səudiyyənin strateji əhəmiyyətini artırdı. ABŞ, həm enerji ehtiyatları baxımından, həm də İslamın müqəddəs şəhərlərinə ev sahibliyi edən Səudiyyəni Yaxın Şərqin ən əhəmiyyətli ölkəsi kimi tanımağa başladı.
1945-ci ilin 14 fevralında, müharibənin sona çatmasından 82 gün əvvəl, ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt və kral Əbdüləziz Süveyş kanalında "Bitter Lakes" adlı bölgədə USS Quincy döyüş gəmisində görüşdülər. Bu tarixi görüş “Quincy Görüşü” adı ilə tanındı. Həmin zamana qədər amerikalılar və ailələri artıq Zəhrana yerləşmişdi. 1933-cü ildəki neft sazişindən sonra Socal şirkətinin mühəndis, geoloq və texniki heyəti buraya yerləşdirilmişdi.
Amerikalılar “Zəhran kampusu” adlı qapalı yaşayış kompleksində yaşayırdı. Burada məktəblər, klublar, dükanlar və hətta kiçik kilsələr də vardı. Onlar uzun müddət yerli cəmiyyətdən təcrid olunmuş halda, əsasən yalnız iş mühitində təmasda olurdular. Buna baxmayaraq, onlar Səudiyyədə texniki təhsil, müasir həyat tərzi və idarəetmə modellərinin yayılmasında əhəmiyyətli rol oynadılar. Vaxt keçdikcə “Aramco”nun genişlənməsi ilə amerikalı icmalar daha da böyüdü.
1936-cı ilin iyununda ilk kondisionerli mobil evlər Səudiyyəyə göndərildi. 1937-ci ilin aprelində isə ilk amerikalı xanımlar - Anet Henri və Nelli Karpentər Zəhrana gəldi. 1938-ci ilin sonuna qədər şirkətdə 2745 işçi çalışırdı, onlardan 236-sı amerikalı, 104-ü isə digər millətlərdən idi.
Aramco-nun nəşr etdiyi “Enerji: Aramco xalqının foto-tarixi” adlı kitabda amerikalı qadınların və uşaqların 1937-ci ilin sentyabrında Hindistanın Bombey şəhərindən yola çıxaraq Xübbər limanına çatmaları qeyd olunur. Maks Staynkinin ailəsi də həmin qrupda idi.
Amerika İcmalarının Səudiyyədə Təsiri
Zəhrandakı “Aramco düşərgəsi” amerikalılara 1930-40-cı illərdə vətənlərindəki mühiti xatırladan bir həyat təqdim edirdi. Zamanla amerikalıların sayı Dəmmam, Rəs Tənurə, Bəqiq və Cübeyl kimi şəhərlərdə artdı. 1980-ci ildə Səudiyyə dövləti Aramco-nu tam şəkildə milliləşdirdi və amerikalılar mərhələli şəkildə ölkəni tərk etməyə başladılar. Amma bu dövr ərzində amerikalılar ilə yerli əhali arasında qarşılıqlı mədəni əlaqələr və dostluq münasibətləri formalaşmışdı.
1973-cü ilin oktyabrında baş verən Yom Kippur müharibəsi zamanı ərəb ölkələrinin Qərbə qarşı neft embarqosu qərarı ABŞ-da və dünyada “neft şoku” yaratdı. Bu hadisə Səudiyyənin enerji təminatında nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut etdi.
Bununla əlaqədar olaraq, Səudiyyə-ABŞ münasibətləri yenidən neft vasitəsilə möhkəmləndi. Səudiyyənin orta yol siyasəti soyuq müharibə dövründə ABŞ üçün etibarlı tərəfdaş oldu. İran İslam İnqilabı (1979), İran-İraq müharibəsi (1980–1988), Küveytin işğalı (1990–1991), eləcə də 11 sentyabr hadisələrindən sonrakı "terrorla mübarizə dövrü" bu əlaqələrin strateji əhəmiyyətini bir daha göstərdi. Səudiyyə, Yaxın Şərqdə sabitliyin dayağı kimi ABŞ üçün əvəzsiz müttəfiqə çevrildi…
