BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi - Regionda biz yeni bir mənzərə iləmi qarşı-qarşıyayıq? Sual təkcə İsrailin Qəzza zolağına qarşı davam edən hücumu və bu hücumun xüsusilə Suriya və Livan səviyyəsində bölgəyə təsirləri ilə bağlı deyil. Əsas hadisə olaraq ortaya çıxan İran-ABŞ danışıqları və regional, beynəlxalq güclərin strateji prioritetlərinin dəyişməsi bu gün regionun əsas gündəmini müəyyənləşdirir. Bu isə İsrailin regionda öz gündəliyini həyata keçirməkdə çətinlik çəkdiyini, Prezident Donald Trampın Tehranla razılığa gəlməkdə maraqlı olduğunu göstərir.
Burada məsələ təkcə Vaşinqton və Təl-Əviv arasında ittifaq dinamikası və ABŞ-ın Çin, Ukrayna və Yaxın Şərqdəki prioritetlərinə görə İran məsələsinə baxış bucağı ilə məhdudlaşmır. Əsas dəyişiklik Səudiyyə Ərəbistanı ilə İran arasındakı münasibətlərin inkişaf etməsidir. Bu inkişaf ərəb dünyasının İranla bağlı yeni yanaşma formalaşdırmasına şərait yaradır.
Bu yaxınlaşmanın əhəmiyyəti ondadır ki, o, tək tərəfli maraqlardan doğmur. Hər iki ölkə regional dəyişikliklərin təzyiqi ilə bir-birinə yaxınlaşma ehtiyacı hiss edir. İran isə bu dəyişikliklər fonunda regional məsələlərə daha fərqli yanaşmağa hazır görünür.
İranı diplomatik yollarla hərəkət etməyə vadar edən əsas amillərdən biri iqtisadi vəziyyətdir. Tehran sanksiyaların qaldırılması və ölkənin beynəlxalq bazarlara açılması üçün danışıqlara üstünlük verir. İran daxilində də bu istiqamətdə daxili müqavimət zəifləyib. İqtisadiyyatda açıq bazar tərəfdarı olan qüvvələr, sanksiyalar şəraitində mənfəət əldə edən qruplara nisbətən üstünlük qazanır. Bu isə Tehranın regional siyasətdə də dəyişikliklər etməyə hazır olduğunun göstəricisidir.
Bu hazırkı vəziyyət, Obama dövründəki danışıqlarla müqayisədə fərqlidir. O zaman İran İraqdan Yəmənə qədər “çıxış edən və hücum edən” bir güc idi. Bu gün isə İran, Bayden dövründəki kimi yumşaq siyasətlə də deyil, daha real və çevik yanaşma sərgiləyir.
İranın ali lideri Ayətullah Xameneinin 24 aprel çıxışında sülh və təmkin çağırışları etməsi, İran dövlət televiziyasının bəzi ərəb liderlərinə və Xəlifə Əbu Bəkrə qarşı yayımladığı təhqiramiz material üçün üzr istəməsi və məsul şəxslərə qarşı cəza tədbirlərinin görülməsi, İranın bu dəfə sadəcə taktik deyil, ciddi dəyişikliklərə getdiyini göstərir.
Bu səbəbdən də regional məsələlərə yeni yanaşmaların formalaşdırılması üçün imkan yaranır. İki onillikdir davam edən siyasi və mediada müşahidə olunan qarşıdurmalar bu gün yenidən nəzərdən keçirilə bilər. İranla yeni münasibətlərin qurulması yalnız körfəz ölkələri ilə məhdudlaşmamalı, Livan və Suriya da bu prosesə daxil edilməlidir. Hərçənd bu ölkələrdəki vətəndaş müharibələrinin nəticələri bu prosesi çətinləşdirir.
Eyni zamanda bu, İranla onun müttəfiqləri və ya nümayəndələri - xüsusilə Hizbullah - arasındakı münasibətlərə də yenidən baxmağı tələb edir. Artıq İranla Hizbullah münasibəti bütövlükdə İranın siyasətini müəyyənləşdirən əsas element olmamalıdır. Çünki bölgədəki yeni reallıqlar bu münasibətə də təsir edə bilər.
Hazırda bu münasibətin gələcəyi ilə bağlı dəqiq proqnoz vermək çətindir. Amma İranın regiondakı “qabaqlayıcı müdafiə doktrinası” – yəni İranı İraq, Suriya və Livanda müdafiə etmək – hazırkı mərhələdə yenidən nəzərdən keçirilə bilər. Bu strategiya bir vaxtlar İran şahı tərəfindən 1974-cü ildə təklif edilmişdi.
2023-cü il 7 oktyabr tarixindən sonra İranın Qəzza müharibəsində iştirakdan imtina etməsi, HƏMAS hücumundan əvvəl xəbərdar olmadığını bəyan etməsi, Hizbullah lideri Həsən Nəsrullahın öldürülməsinə cavab verməməsi, göstərir ki, Tehran bu qarşıdurmadan uzaq durmağa çalışır.
Bu isə onu göstərir ki, HƏMAS İranın dəstəyinə həddindən artıq arxalanmış və Tehranı düzgün qiymətləndirməmişdir. İranın bu gün regionda gərginliyi azaltmaq siyasətinə üstünlük verməsi, onun xarici siyasətində köklü dəyişikliklərin baş verdiyini göstərir.
Beləliklə, İranla Hizbullahın “vahid bədən” kimi qiymətləndirilməsi artıq keçmişdə qalır. Yeni reallıqlar, xüsusilə Livan və Suriyada İranla bağlı siyasi münasibətlərin formalaşmasında yeni yanaşmalar tələb edir.
Əgər regionda qüvvələr balansı dəyişibsə və İran artıq 2013-2015-ci illərdəki danışıqlardakı kimi güclü mövqedə deyilsə, bu, o demək deyil ki, o, tam zəifdir. İran nüvə sahəsində irəliləyişləri ilə üstün mövqedədir və Tramp administrasiyası ilə danışıqlarda bu üstünlüyü qorumağa çalışır. Bu danışıqlar regiondakı müttəfiqlərin məğlubiyyətindən deyil, İranın əvvəlcədən bu məğlubiyyətdən uzaq durmaq strategiyasından qaynaqlanır.
Əgər Tehran ABŞ ilə razılaşma əldə edə bilsə, bu, onun regiondakı milis şəbəkələrini yenidən nəzərdən keçirməsinə səbəb olacaq. İranın ABŞ və İsrailə qarşı “güc testi” uğursuz olub və bu test İranda və ərəb dünyasında narazılıq yaradıb. İndi isə İran-ərəb münasibətlərində yeni imkanlar açılır.
Nəticə etibarilə, region yeni bir mərhələyə qədəm qoyur. Qəzzadakı müharibə, İsrailin sağçı siyasətləri və onların bölgəyə təsiri fonunda, başda Suriya və Livan olmaqla bütün Yaxın Şərq yeni yollar axtarır. Bu keçid mərhələsi asan olmayacaq, lakin illərlə davam edən vətəndaş müharibələrindən sonra bu yükdən qurtulmaq ümidi artıq “tunelin sonunda bir işıq” kimi görünür. Yeganə məsələ: bu dəfə çox da nikbinliyə qapılmamaqdır.
