BAKI,AzerVoice
Sel və daşqınlar təbiətin ən təsirli və zaman-zaman dağıdıcı hadisələrindən biridir. Əsasən çayların və digər su hövzələrinin daşaraq ətraf əraziləri su altında qoyması ilə baş verir. Bu proses ya təbii, ya da insan fəaliyyətləri ilə əlaqəli ola bilər. Onların yaranma səbəbləri müxtəlif olsa da, nəticələri insan həyatı, infrastruktur və ətraf mühit üçün həm faydalı, həm də təhlükəli ola bilər.
Daşqınlar adətən yağışın normadan artıq düşməsi nəticəsində çay və göllərin səviyyəsinin qalxması ilə baş verir. Qısa müddətdə baş verən intensiv yağışlar, dağlıq ərazilərdə sürətlə əriyən qar və buzlar, habelə qəfil yaranan buz tıxacları suyun təbii axarını maneə törədərək daşqına səbəb ola bilər.
Sel daşqınları – qəfil və təhlükəli su basqınları – əsasən dağlıq ərazilərdə müşahidə olunur. Yay aylarında baş verən güclü leysan və ya sürətli ərimə nəticəsində dağ dərələrindən ani şəkildə axan böyük həcmli palçıqlı su axınları çox vaxt ciddi insan tələfatı və dağıntılara yol açır.
Tarix boyu müxtəlif ölkələrdə baş verən daşqınlar fəlakətli nəticələrə səbəb olmuşdur. Məsələn, Çin çayları olan Huang He və Yangtze dəfələrlə istiqamətini dəyişərək milyonlarla insanın həyatını itirməsinə səbəb olmuşdur. 1910 və 1658-ci illərdə Parisdə, 1861 və 1964-cü illərdə Varşavada, 1854 və 1930-cu illərdə Frankfurt am Main-də, 1530 və 1557-ci illərdə isə Romada baş verən daşqınlar buna nümunədir.
Bəzən daşqınlar zəlzələlərin yaratdığı sunami və ya tufan dalğaları nəticəsində də yaranır. 1755-ci ildə Lissabonda, 1946-cı ildə Havay adalarında (Hilo şəhərində) baş verən sunami fəlakətləri bu baxımdan xüsusilə yadda qalıb.
Bəzi hallarda daşqınlar faydalı da ola bilər. Məsələn, Nil çayının ildə bir dəfə baş verən mövsümi daşqınları torpağı zənginləşdirərək Misirdə kənd təsərrüfatının inkişafına səbəb olub. Əsuan Su Anbarı inşa olunmazdan əvvəl Nilin daşqınları bu bölgə üçün həyat mənbəyi sayılırdı.
Mütəxəssislər daşqınları hündürlük, axım sürəti, su altında qalan sahə və ümumi su həcmi üzrə ölçürlər. Bu göstəricilər körpü, bənd, su anbarı kimi infrastruktur layihələrinin planlaşdırılmasında və daşqın riskinin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
Daşqınların idarə olunması üçün müxtəlif tədbirlər görülür: çay yataqlarının genişləndirilməsi, qoruyucu bəndlərin və su anbarlarının inşası, torpaq və meşə örtüyünün qorunması, şəhər drenaj sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və s.
"100 illik daşqın" ifadəsi, statistik olaraq hər 100 ildə bir dəfə baş verəcək gücdə daşqına işarə edir. Bu cür fəlakətlər çox nadir baş versə də, onların mümkünlüyü nəzərə alınaraq bəndlər, anbarlar və digər su obyektləri layihələndirilir. Eyni prinsip 500 və 1000 illik daşqınlar üçün də tətbiq edilir.
Sel və daşqınlar təbiətin idarəsi çətin, lakin öncədən ölçülə bilən hadisələrindəndir. Onların yaranma səbəblərini anlamaq və vaxtında qarşısını almaq üçün mühəndislik, meteorologiya və ekoloji yanaşmaların birləşdirilməsi vacibdir. Həm təhlükədən qorunmaq, həm də faydalı cəhətlərindən yararlanmaq üçün bu hadisələrin elmi əsaslarla izlənməsi və düzgün infrastruktur siyasəti əsas şərtdir.
