Bakı. AzerPress:
Əbu Reyhan Məhəmməd İbn əl-Biruni 4 sentyabr 973-cü ildə Xarəzm feodal dövlətinin paytaxtı Kət şəhərində anadan olub. Biruni etnik mənşəyi etibarilə müasir Xarəzm özbək türklərini təmsil edirdi. Akademik İ.M. Muminovun Biruniyǝ həsr etdiyi əsərində onun yaxşı təhsil aldığını və gənc yaşlarıdan elmi yaradıcılıqla məşğul olduğunu göstərir. Onun doğulduğu yerin adı ilə əlaqədar soykökü Biruni ifadəsindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, o, Kət şəhərinin mərkəzində (fars dilində-darun)
deyil, şəhər ətrafında (birun) sənətkar ailəsində doğulmuşdu.
Akademik. İ.Y.Kraçkovskiyə görə, Biruni bu təxəllüsü şəhər əhalisinin aşağı təbəqəsindan çıxdığına görə qəbul etmişdir. Həmçinin, o, Əbu Reyhan Məhəmməd ibn Əhməd adının da şərti olduğunu bildirir.
O zaman Xarəzmdə baş verən siyasi hadisələrlə əlaqədar o, təxminən 998-ci ildən 1004-ilədək vətəni tərk edib Xəzər dənizinin cənub-şərqində yerləşən Ürgənc şəhərinə köçüb orada yaşamışdı. Bu dövrdə o, iri həcmli «Keçmiş nəsillər haqqında abidələr» və ya «Xronologiya» adı ilə məşhur olan tarixi əsərini yazmışdı.
Elm aləmində Biruni özünü ilk dəfə astronom kimi göstərmişdi. Onun astronomik tədqiqatlarla 21 yaşı olduğu zaman məşğul olduğu göstərilir. Lakin Biruni irsini tədqiq edən rus şorqşünası R.Y.Bulqaqov sübut etmişdir ki, o, 17 yaşında Hǝbəş ǝl-Nalibin astronomiya cədvəlindən istifadə edərək 990-cı ildǝ astronomik müşahidələrini aparmışdı. Buradan məlum olur ki, aşağı təbəqədən olan Biruni artıq X əsrin 90-cı illərinin sonunda savadlı və kamil təhsil görmüş astronom və riyaziyyatçı kimi tanınmışdı. Biruni Xarəzmin bir sıra yaşayış məntəqələrini ölçmək üçün xüsusi astronomik alətlər ixtira etmişdi.
990-992-ci illərdə Samanilər dövlətini məğlub edən Qaraxani hökmdarı Xarəzmi tutur. Ürgənc əmiri Məmun ibn Mə- həmməd Kət şəhərini işğal edib Xarəzm hakimi Əbu Abdullah Məhəmmədi öldürməyi əmr edir və onun ölkəsinin hər iki hissəsini öz torpaqlarına birləşdirib Xarazmşah titulunu qəbul edir. Feodal-partiarxal qruplaşmaları arasındakı mübarizədən cana gələn Biruni Xarəzmdən qaçmağa məcbur olur. O, Tehran yaxınlığındakı Rey şəhərinə gələrək sultan Fəxr-ǝz-Dövlənin sa- rayında çalışır. Xocəndi Biruninin ixtiraları ilə tanış imiş və ona yüksək qiymət verirdi.
Görkəmli ərəb alimi, coğrafiyaçı Yaqul əl-Həməvinin (1179-1229) yazdığına görə hökmdar Kabus Biruniyə sarayında vəzir vəzfəsini təklif etmiş, lakin Biruni bütün həyatını elmə həsr etmək arzusunda olduğundan onun bu təklifindən imtina etmiş- di. Ehtimal ki, bu hadisə onların münasibətlərinin pozulmasına səbəb olmuşdu. 1109-cü ildə Xarəzmin yeni hökmdarı Əbu Nəsr Əli ibn-Məmunun təklifi ilə vətənə qayıdaraq onun yeni paytaxtı Ürganeda yaşamağa başlayır. Biruni hayatının üçüncü dövrü - Xarəzm hayatı (1009-1017) haqqında sonralar yazdığı «Xarəzm tarixi» əsərində xeyli məlumat verir. Bununla əlaqədar dövrün görkəmli tarixçisi Əbül Fəzl Beyhakinin «Məsudun tarixi»> kitabında da məlumat vardır. Xarəzmdə şah sarayında onun hansı vəzifə tutması məlum olmasa da, lakin əsərdəki məlumatlardan aydın olur ki, Biruninin Xarəzm hökmdarı ilə münasibətləri yaxşı imiş. Xarəzmşahın məsləhətçisi olmuş Biruni eyni zaman- da astronomiya və digər elmlərlə yaxından məşğul olmuşdu.
1017-ci ildə Qaraxani hökmdarı Mahmud Qəznəvinin Amu-Dəryanın sol sahillərini işğal edib Xarəzmi alması, ilk dövrlər Xarəzm hökmdarı ilə onun dostluq münasibətləri, hətta Məmunun Mahmud Qəznəvinin bacılarından birinə evlənməsinə baxmayaraq sonralar Mahmud Qəznəvi Məmuna siyasi təsir və təzyiq göstərərək onun idarə etdiyi Xarəzm şahlığını özünün bir ayalətinə çevirmək siyasəti yeritmaya başlayır. Mahmud Qaznavi tezliklə Xarəzmi işğal edib çoxlu adamları, o cümlədən Biruni və onun müəllimi İbn İrakı əsir götürdükdən sonra onlar Qəznəyə (Əfqanıstanın cənub-şərqinə) getməyə məcbur olurlar. O, bura- da ömrünün sonunadək yaşayır. Beləliklə, Biruninin həyatının Qǝznə dövrü başlayır. Onun ilk illəri burada ağır keçir, alimin həyatı bir neçə dəfə təhlükəyə məruz qalır. Hətta Mahmud Qəz- nəvi onu imansızlıqda ittiham edərək Qəznəlilərin düşmənləri olan qərmətilər hərəkatı haqqında yazdığı əsərə görə edam et- mək haqqında əmr verir. Birunini bu cəzadan Mahmud Qǝznə- vini vəziri Xacə Həsən xilas etmişdi.
Biruni dövrünün ensiklopedik biliyə malik alimi idi. Onun üçün heç bir şeyin gizli qalmadığını yəqin etmək məqsədilə bir gün Mahmud Qəznəvi Biruniyə təklif edir ki, onların yerləşdik- ləri binanın arxa tərəfindəki 12 qapının hansından onun çıxacağını söyləsin. Biruni astronomik hesablamalarla onun hansı qapıdan çıxmaq ehtimalını hesablayıb nəticəsini onun oturduğu kürsünün altına qoyur. Mahmud Qəznəvi həmin kağızı oxuduq- dan sonra onun arxasındakı divarın sökülüb hansı qapıya çıxa- cağını yoxlamaq istəyir. Biruninin qeydlərindəki qapı ilə sökülən divarın arxasındakı qapı onun çıxış yolu olduğu müəyyən edilir və Mahmud Qəznəvinin Biruniyə olan münasibəti dəyişir.
Biruninin elmi yaradıcılığı, dərin təfəkkürü Qəznəvi sarayında olan astroloqların Biruniyə düşmən münasibətinə səbəb olmuşdu. Biruni onların ikiüzlü və fırıldaqçı olmasını bilirdi və öz elmi yaradıcılığında ardıcıl və prinsipial mövqe tutaraq heç bir düşmənçiliyə rəvac vermirdi. Biruninin Qəznə dövrü Mah- mud Qǝznəvi ilə münasibətlərində ağır mərhələ olsa da, bu dövr onun yaradıcılığının məhsuldar illəri hesab olunur. Məhz o, bu- rada özünün bir çox əsərlərini yazır. Qəznəyə gəldikdən sonra o, < əsərini qələmə almağa başlayır. Bu əsərin hissələri ilə tanış olan Ben Əbülfəzl təsdiq edir ki, əsər Mahmud Qəznəvinin Xarəzmi işğal etməsindən sonra yazılmışdır. Əsərdə təsvir olunan hadisələr müəllifin şəxsi xatirələrindən ibarət olub Xarəzmin faciəli günlərindən bəhs edir. Vətənpərvər alim kimi siyasi fəaliyyətini davam etdirən Birunini vətəninin taleyi nara- hat edir. Bu əsərdə Xarəzmin qədim tarixinə dair maraqlı məlu- matlar çoxdur.
Biruni Mahmud Qəznəvinin Hindistana səfərində iştirak edir, hətta bir müddət şimali Hindistanda Nandna qalasıda olur.
Biruni hind mədəniyyətinə yüksək qiymət verir, onların əldə etdiyi elmi nailiyyətləri başqa xalqların, o cümlədən islam dünyası ölkələri alimlərinin ixtiraları ilə müqayisə edirdi. Özünün hind alimləri ilə münasibətlərindən bəhs edən Biruni yazırdı: «Əvvəllər mən hind asironomları içərisində şagirdin müəllimə olan münasibəti səviyyəsində idim, çünki mən onların arasında həm qərib, həm də onların elmi nailiyyətləri və metod- ları ilə yaxıdan tanış deyildim. Sonralar mən bir qədər sərbəst hərəkət edib, onların nəzəriyyə və təcrübələri ilə tanış olub öz elmi baxışlarımı və münasibətimi, məntiqi mühakimələrimi və riyaziyyat elmi sahəsində həqiqi metodlarımı onlara göstərib sübut etdikdən sonra onlar mənə yaxınlaşdılar və məndən məs- ləhət almağa başladılar. Mən hind alimlərinin bir sıra əsərlərini ərəb dilinə tərcümə etməklə yanaşı Evklidin «Başlanğıc»>, Pto- lomeyin < əsərini hind dilinə tərcümə etdim.
1030-cu ildə Mahmud Qəznəvinin ölümündən sonra Biru- ninin həyatında yeni dövr başlayır. Mahmud tax-tacını kiçik oğlu Məhəmmədə vəsiyyət etsə də, o cəmi bir neçə ay hökmran- liq edir. Qardaşlar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizədə qa- lib gələn Məsud (1030-1041) müxalifət dairələrində özünə dayaq tapmaq məqsədilə kömək axtarır. Baş verən hadisələr Biruninin saray həyatına da təsir edir. Məsud ona himayədarlıq etməyə başlayır.
Yaqul əl-Həməvi qeyd edir ki, sultanın (Mahmudun) oğlu Məsud astronomiya ilə maraqlanır və elmi-tədqiqatlara həvəs göstərirdi. Bir dəfə Biruni və Məsud elmi məsələlərin müzakirəsi ilə məşğul ikən gecə və gündüzün fərqi və uzunluğunu dəqiqləş- dirərək Biruni ona deyir: «Sən hökmdarlar içərisində Şərqlə Qərb, habelə yer üzərini idarə etməyə qadir yeganə hökmdarsan. Bu nüfuza malik olan adam gecə və gündüzün bir-birini əvəz etməsini və onların fəaliyyətini, yer üzərində həyatı və hətta səh- raları yaxşı bilməli, tanımalıdır». Yaqul əl-Həməvi qeyd edir ki, Biruni hökmdara ərəb dilini öyrədirdi. Məsud isə öz mehriban- lığı və elmə olan həvəsi ilə müəllimini razı salır. Biruniyə sevinc bəxş edirdi. Biruni «Məsudun Qanunu» kitabının müqəddimə- sində yazırdı: «
Biruni özünün ən böyük elmi əsəri olan «Astronomiya və ulduzlar haqqında Məsudun Qanunu» kitabını hökmdara - Mǝ- suda həsr etmişdi. 1036-1037-ci ildə yazıb başa çatdırdığı bir əsə- rinin girişində o, Məsud haqında yazırdı: «O, mənə həyatımın qalan hissəsii tamamilə elmə həsr etməyə imkan yaratmış, mənə onun diqqət və nüfuzu altında yaşamaq imkanı vermişdi». La- kin Məsudun hökmranlığı çox davam etmədiyi kimi, Biruinin də xoşbəxt günləri uzun sürmür. 1040-cı ildə Qəznəvi dövləti üzəri- nə hücum edən köçəri səlcuqlarla döyüşdə əsir düşən və 1041-ci ildə qəhrəmancasına həlak olan Məsudun ölümündən sonra onun mülklərinin kiçik bir hissəsində hökmranlıq edən oğlu Mǝ- sudun vaxtında (1041-1048) Biruninin vəziyyəti ağırlaşır. Məsu- dun həlak olması Birunini sarsıdır. Biruni özünə hami (himayə- dar) axtarmayıb ömrünün sonuna kimi Məsudun sarayında qa- lib ona xidmət edir. Ölümündən br qədər əvvəl - 1048-ci ilin or- talarında o, «<
Biruni təxminən 80 yaşına yaxın, 11 dekabr 1048-ci il Qəznədə vəfat etmişdir.
Ləman Əsədli
Twitter: Lamanasadli01
